Epoki kuszycka (1000 - 656 p.n.e.) i napatańska (656 - 300 p.n.e.)

W cieniu świętej skały
       Napata zostaje założona przez królów XVIII dynastii jako najbardziej na południe wysunięta placówka egipskich posiadłości w Nubii. Lokalizacja nie była przypadkowa - zadecydował o niej kształt wznoszącą się w pobliżu 80-metrowej wysokości skały, w której dostrzeżono gigantyczne wyobrażenie Ureusza. Już w XV w. p.n.e. Egipcjanie uważają to miejsce za świętą siedzibę boga Amona. W ten sposób Dżebel Barkal staje się jednym z najważniejszych ośrodków kultowych Nubii, a wokół niego wyrosło miasto Napata. Mając oparcie w teologii, napatańscy królowie mogą odtąd czuć się spadkobiercami tradycji faraonów i posiadaczami władzy, jakiej nie posiadała żadna inna ówczesna lokalna dynastia.
       Gdy w XI w. p.n.e. Egipt definitywnie traci kontrolę nad swymi posiadłościami nubijskimi, tron Napaty obejmuje rodzima, kuszycka rodzina panująca, której przedstawicieli chowa się na nekropoli w pobliskim el-Kurru. Wówczas właśnie ma miejsce jeden z największych fenomenów w dziejach doliny Nilu: w ciągu kilku zaledwie wieków niewielkie państewko napatańskie przekształca się w potężną monarchię, której granice za panowania Kaszty (VIII w. p.n.e.), tytułującego się już Panem Dolnego i Górnego Egiptu, sięgnęły Elefantyny.

Czarni faraonowie
       Groby królów Kusz początkowo mają formę kręgów kamiennych, które wkrótce ustępują miejsca niedużym, smukłym piramidom schodkowym. Prawdopodobnie pierwszymi znanym z imienia władcami, twórcami prawdziwej potęgi kuszyckiej, są żyjący w VIII w. p.n.e. Alara i jego następca Kaszta. Syn tego ostatniego, Pije (Pianchi, ok. 747-716 p.n.e.), pod pretekstem ochrony Górnego Egiptu przed zakusami władców Sais w Delcie, dokonuje podboju tych ziem, ogłaszając się faraonem, władcą wszystkich krain. I oto nieoczekiwanie Nubijczycy, przez Egipcjan postrzegani dotąd jako niewolnicy, ukazywani jako jeńcy na podeszwach sandałów, stali się faraonami i klasą panującą w Egipcie, zakładając w 716 r. p.n.e. XXV dynastię, za której faktycznego twórcę historycy uznają jednak brata Pianchiego, Szabakę, który zdołał zdławić rebelię egipską i utrzymał stałą kontrolę nad krajem.. Jedynie Delta pozostaje pod władzą rdzennie egipskich, prowincjonalnych dynastii, uznających jednak na ogół zwierzchnictwo kuszyckie.
       Nowi faraonowie, choć zachowują swój egzotyczny strój i szereg własnych obyczajów, przejawiają jednocześnie fascynację tradycją i kulturą Egiptu, który zawdzięcza im okres niebywałego odrodzenia sztuki, architektury i piśmiennictwa, jakie wówczas nastąpiło, z jednoczesnym nawiązaniem do tradycji archaicznych, sięgających Starego i Średniego Państwa. Królowie XXV dynastii przyjmują oficjalną tytulaturę faraonów memfickich, inicjują budowę piramid, odnawiają też stare świątynie. W Tebach faktyczną władzę sprawują arcykapłanki - Boskie Adoratorki Amona, którymi są wyłącznie kobiety z panującej dynastii, na ogół siostry lub córki króla.
       Szczytową potęgę osiągają władcy XXV dynastii za panowania Taharki (690-664 p.n.e.). Funduje on monumentalny kiosk na 20-m wys. kolumnach w Karnaku, a także szereg innych budowli. W roku 669 p.n.e Taharka zostaje jednak przez najazd Asyryjczyków wyparty z Egiptu do Nubii, gdzie wkrótce umiera. Pochowany zostaje ze splendorem należnym prawdziwemu spadkobiercy faraonów na nowym cmentarzysku w Nuri, w swej piramidzie - największej, jaka kiedykolwiek stanęła w Nubii (ok. 60 m wys.). Nie udają się, podejmowane przez następnego władcę, Tanutamaniego, próby odzyskania panowania nad Egiptem i Kuszyci zostają stamtąd definitywnie wyparci. W następnych wiekach królestwo kuszyckie na terenie Środkowego Sudanu trwać będzie nadal, choć w oderwaniu od świata śródziemnomorskiego i Północy, Grecy, którzy jako najemnicy i kupcy zaczynają w następnych wiekach coraz liczniej napływać do Egiptu, nazywać będą Nubijczyków "Etiopami" (Aethiopae) i tworzą ich legendę jako ludzi bez skazy, założycieli egipskiego państwa. Jednak Egipt, ponownie zjednoczony, wzrasta w potęgę i w 593 r. p.n.e. armia faraona Psametyka II najeżdża Nubię. Armia napatańska zostaje rozbita, a zwycięzcy prawdopodobnie zdobywają i łupią stolicę, niszcząc tamtejsze świątynie i posągi.