Trzy królestwa
W VI w. n.e. na terenie dzisiejszego północnego Sudanu formują się trzy odrębne
państwa: pomiędzy I i III kataraktą powstało silne królestwo Nobatii ze stolicą
w Faras (staroż. Pachoras). Od południa graniczy z nia królestwo Makurii, rozwijające
się wokół Starej Dongoli Daleko na południu nad Błękitnym Nilem założone zostaje
królestwo Alua, którego głównym ośrodkiem było miasto Soba.
Już w V w. na te tereny zaczynają docierać z Egiptu pierwsi mnisi, szerzący wiedzę
o chrześcijaństwie. Rozsądek polityczny nakazuje władcom nubijskim, bacznie śledzącym
sytuację w bizantyjskim Egipcie i schrystianizowanej Etiopii, otwarcie na tę
nową religię Cesarstwa. W tym czasie przeżywa ona na Wschodzie rozłam doktrynalny:
diofizyci, którym sprzyja cesarz Justynian, uznają iż Chrystus posiadał zarówno
naturę boska, jak i ludzką, z kolei zwolennicy monofizmu akceptują tylko jedną,
niepodzielna naturę boską.
Pod znakiem krzyża
W świetle zachowanych zabytków piśmiennictwa
nubijskiego, jak i relacji ówczesnych podróżników arabskich, wydaje się, że władza
świecka w średniowiecznej Nubii pozostawać miała w zasadzie oddzielona od kościelnej,
chociaż władca może pełnić oficjalne funkcje religijne z celebracją liturgii
włącznie. Dworski ceremoniał i królewskie insygnia, podobnie jak tytuły najwyższych
urzędników, wywodzą się z tradycji Bizancjum. W imieniu monarchy władzę administracyjną
nad krajem sprawuje kilkunastu wielkich feudałów, z których największymi wpływami
cieszy się eparcha rezydujący w Kasr Ibrim. Nubijski kościół nominalnie podległy
jest koptyjskiemu patriarsze Aleksandrii, który osobiście mianuje metropolitę
oraz biskupów Makurii i Alwy.
Zespół 120 malowideł ściennych z katedry w Faras (VII-IX w. n.e.) czy różnorodność
form architektonicznych kościołów Starej Dongoli, wreszcie liczne zabytki piśmiennictwa
greckojęzycznego i koptyjskiego tam znajdowane najlepiej świadczą o poziomie
ówczesnej działalności artystycznej i życia umysłowego, które skupiało się w
licznych klasztorach i ośrodkach religijnych.
Królowie i święci z Wyspy Szarańczy
Jednym
z najgłośniejszych odkryć ostatnich lat są badania polskich archeologów w miejscowości
Banganarti (w języku nubijskim - dosł. "Wyspa Szarańczy"). Dzięki zdjęciom terenu
wykonanym z powietrza udało się zlokalizować pozostałości olbrzymiego kompleksu,
otoczonego pierścieniem murów i baszt. Centralnym elementem założenia jest okazała
bazylika, zbudowana na planie krzyża i przykryta pierwotnie kopułą. Od strony
wschodniej do kościoła przylega rząd kaplic z apsydami. Ściany każdej z nich
ozdabiają niezwykłej klasy malowidła, tworzące nierzadko kilka warstw, kładzionych
kolejno po sobie na przestrzeni wieków. Powtarzają one analogiczny schemat kompozycyjny:
jeden z archaniołów otacza protekcją odzianego w szaty ceremonialne nubijskiego
władcę, któremu towarzyszy dwunastu apostołów.
Niewykluczone, iż w średniowieczu kościół mógł jednocześnie pełnić funkcję mauzoleum
królewskiego - miejsca pochówku członków dynastii panującej w pobliskiej Dongoli.
W czasach swej świetności Banganarti musiało być z pewnością jednym z najważniejszych
ośrodków religijnych Nubii, odwiedzanym przez tłumy pielgrzymów, pozostawiających
na ścianach budowli setki inskrypcji i graffiti.
Zielony sztandar
Arabowie, którzy w VII w. zajęli Egipt, dwukrotnie podejmują nieudane próby inwazji
na Nubię. Zawarty w 652 r. traktat pokojowy (w źródłach arabskich: baqt), gwarantuje
Nubijczykom niezależność i wolność w zamian za coroczny trybut w postaci 360
jeńców i obietnicę wybudowania w Dongoli meczetu. Przez następne wieki Makuria
utrzymuje stałe kontakty dyplomatyczne ze światem arabskim. Kilkakrotnie władcy
Makurii interweniują też zbrojnie w obronie więzionych przez Arabów patriarchów
Egiptu.
Sytuacja ulega zmianie dopiero w XII w. Wpływy kościoła słabną, autorytet władzy
monarszej podważają walki dynastyczne, bunty feudałów i ataki Arabów ze Wschodniej
Pustyni. W tym czasie Egiptem rządzi dynastia mameluków - arystokratów wojskowych
- mameluków. Prowadzą oni agresywną politykę wobec Południa. W Nubii rozpoczyna
się epoka niepokojów, których świadectwem jest budowa licznych warowni. Północne
królestwo Makurii faktycznie upada w 1323 r., a władzę w nim przejmują władcy
arabskiego plemienia Beni Kanz. Do rangi symbolu urasta fakt, iż duży budynek
rezydencjonalny z salą tronową przekształcony zostaje w meczet. Niecałe dwieście
lat dłużej przetrwa na południu Alua, atakowana regularnie przez beduinów arabskich
i zdobyta ostatecznie przez muzułmańskiego władcę ludu Fundż. Nad Sudanem rozpościera
się zielony sztandar islamu...