Społeczeństwa Wielkopolski i dużej części Europy od II w. p.n.e. do V w.n.e.
znajdowały się w kręgu wpływów wielkich cywilizacji starożytnych - początkowo
celtyckiej, a później rzymskiej. Oddziaływania celtyckie i rzymskie w znacznym
stopniu upodobniły do siebie te ludy. Do gruntownych przeobrażeń doszło dzięki
Celtom, słynącym z bogatej kultury duchowej, doskonałym hutnikom i kowalom,
propagatorom nowych technik produkcyjnych, częściowo przejętych ze świata śródziemnomorskiego.
Opanowali oni do III stulecia p.n.e. ponad połowę Europy, docierając także
do południowej Polski. Od początku naszej ery, kiedy Imperium Rzymskie ustaliło
swoje granice na Renie i Dunaju, dla rozwoju ludów żyjących poza jego obrębem
i nazywanych barbarzyńcami, ważne stały się kontakty handlowe, polityczne i
militarne z Rzymianami. Na obszarze zamieszkałym przez te ludy, określanym
mianem Barbaricum, postępowało wówczas rozwarstwienie społeczeństw rodowych:
uformowała się arystokracja plemienna, dużego znaczenia nabrali wojownicy,
a władza, poprzednio obieralna, przekształcała się w dziedziczną. Rzymianie
często wchodzili w układy z miejscowymi władcami, ci natomiast naśladowali
niektóre zwyczaje rzymskie. Świadczą o tym kosztowne zastawy brązowych i srebrnych
naczyń do picia wina czy kamyki do gry, pochodzące z grobów zwanych książęcymi.
Ważną rolę w szerzeniu się celtyckich i rzymskich zdobyczy cywilizacyjnych
spełniały szlaki handlowe (por. mapę "
Szlaki
handlowe Europy w pierwszych wiekach naszej ery" [
01]).
Należał do nich szlak bursztynowy. Pojęcie szlaku bursztynowego obejmuje wszystkie
powiązania północy z południem Europy między wybrzeżami Bałtyku i Adriatyku.
Natomiast tzw. główny szlak bursztynowy miał swój początek w mieście Aquileia
nad Adriatykiem i przebiegał doskonałymi drogami rzymskimi do miast na granicy
Cesarstwa, takich jak Carnuntum, Vindobona (dzisiejszy Wiedeń) czy Brigetio,
a dalej kierował się poprzez terytoria środkowoeuropejskiego Barbaricum w kierunku
ujścia Wisły. Według przekazów rzymskich, znaczną część mieszkańców Europy
barbarzyńskiej stanowiły ludy germańskie, które kolejno przemieszczały się
z północy w kierunku atrakcyjnych ziem południa i zachodu Europy. Najpierw
wraz z Rzymianami doprowadziły do upadku Celtów, później napierały na granice
Imperium Rzymskiego - zwłaszcza od 375 r., po wtargnięciu Hunów do Europy,
by w końcu utworzyć własne królestwa na gruzach Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego,
które ostatecznie upadło w 476 r. Niepokoje polityczne związane z wędrówkami
ludów nie ominęły również ziem polskich. Opuściły lub przemierzyły je różne
ludy germańskie, podejmujące wędrówki w poszukiwaniu swych nowych siedzib.
Byli wśród nich Goci, Gepidzi, Wandalowie i Burgundowie. Mapa "
Wędrówki ludów od 375 do ok. 500 r. n.e" obrazuje,
jak imponujące były szlaki ich przemarszu [
02]. Wandalowie dotarli
aż do północnej Afryki, gdzie panowali przez prawie wiek. Dokonywali stąd łupieżczych
wypadów na Morzu Śródziemnym, m.in. w 455 r. splądrowali Rzym. Na mapie zaznaczono
miejsca najważniejszych bitew (Hadrianopolis, 378 r. - klęska zadana Rzymianom
przez Wizygotów; Pola Katalaunijskie, 451 r. - zwycięstwo Rzymian nad Hunami;
bitwa nad rzeczką Nedao, 454 lub 455 r. - ostateczne rozgromienie Hunów przez
Gepidów i ich sprzymierzeńców, które doprowadziło do wycofania się Hunów na wschód).
Wielkopolska była wówczas integralną częścią Europy barbarzyńskiej. Na ten sam
kierunek inspiracji cywilizacyjnych wskazują m.in. przedmioty obcego pochodzenia
- tzw. importy, którymi są w tym czasie głównie wytwory celtyckie i prowincjonalnorzymskie.
Z kolei dowodem na istnienie wspólnoty kultury duchowej może być powszechne stosowanie
rytuału składania ofiar, często z psów, a także wznoszenie świątyń z glinianymi
klepiskami, zdobionymi ornamentem kwadratów lub kół. Postępujące rozwarstwienie
społeczne znajdowało wyraz w zróżnicowanym wyposażeniu grobów i gromadzeniu skarbów.
Południowa Wielkopolska była w tym czasie stale związana kulturowo z Polską południową
i centralną, gdzie wyraźniej zaznaczyły się wpływy celtyckie. Wyrażały się one
upowszechnieniem rytualnego niszczenia broni, składanej do grobów wojowników
czy też szybszym zastosowaniem takich innowacji w rolnictwie, jak
radła do
orki sprzężajnej z żelaznymi radlicami i krojami [
03],
półkoski do sprzętu traw i żarna obrotowe do przemiału ziarna. Tu również powstawały
zalążki rzemiosła: w ośrodkach hutnictwa żelaza, warzelnictwa soli oraz w warsztatach
bursztyniarskich i garncarskich, stosujących koło do formowania naczyń. Natomiast
północna Wielkopolska była związana przejściowo z Pomorzem. Została ona zajęta
na pewien czas przez lud Gotów, bądź też inny lud o wspólnej z Gotami kulturze.
Często chował on zmarłych nie spalonych, wznosił kurhany i kręgi kamienne, przestrzegał
zakazu składania broni do grobów, osiągnął wysoki kunszt w złotnictwie i brązownictwie.
Po niespokojnych czasach wędrówek ludów, stanowiących kres starożytności, wyludnioną
Wielkopolską zawładnęli Słowianie. Rozpoczął się wówczas nowy etap jej dziejów
- średniowiecze.
1.
Wymiana między kupcem rzymskim i lokalnym arystokratą [
05].
W zamian za wykonywane w Imperium Rzymskim
naczynia metalowe
[
30],
[
31] i
szklane
[
34],
ceramikę terra
sigillata (zdobioną ornamentem reliefowym i pokrytą czerwonym pokostem)
[
27],
[
28],
[
29],
a także
monety
[
52],
[
53],
[
54],
[
55],
[
56],
[
57],
[
58],
[
59],
ozdoby
[
47],
[
48],
[
49],
[
50],
[
51] i
części stroju
[
36],
[
37],
[
38],
[
39],
[
40],
[
41],
[
42],
[
43],
[
44],
[
45],
[
46], nabywano u nas głównie bursztyn, oraz - być
może -
niewolników [
05], a dla wyżywienia i
transportu kupca w czasie jego podróży - bydło i konie.
2. Osada złożona z rzędów
zagród [
03]. Domy
wznoszono z drewnianych słupów, a ich plecione ściany wylepiano gliną i bielono.
Do charakterystycznych budynków gospodarczych należały spichlerze palowe. Często
budowano studnie. Rolnik dysponował nowoczesnymi narzędziami: dźwiga radło okute
żelazną radlicą, o ścianę chaty oparte są
półkoski [
04].
3.
Wytop żelaza , który przebiegał na skraju osady [
03]
był powszechną dziedziną wytwórczości. W Wielkopolsce wykorzystywano ogólnie
dostępną rudę darniową; paliwem był węgiel drzewny. W procesie dymarskim, który
zachodził w piecu, przystosowanym tylko do jednego wytopu, uzyskiwano gąbczasty
metal. Żelazo wydobyte z rozbitej dymarki ponownie rozgrzewano w palenisku, a
następnie przekuwano, pozbawiając je wtrętów żużla, by nadawało się do przeróbki
kowalskiej.
4. Rekonstrukcja grobu popielnicowego wojownika z końca III w. n.e., odkrytego
w Sadowiu, pow. Ostrów Wielkopolski. O wysokiej randze wojownika świadczy komplet
uzbrojenia: rytualnie pogięty miecz, topór, grot strzały łuku oraz okucia tarczy
- umbo i imacz. Do wyposażenia należały także nożyce, nóż, osełka i trzy złote
zawieszki.
5. Fragment bitwy wrogich ludów, toczącej się w II w. n.e.; wojownicy posiadają
typowe dla tego wieku uzbrojenie i strój. Zaprezentowano
taktykę wojenną Germanów,
polegającą na współdziałaniu jazdy i piechoty [
18].
6 - 8. Towary wymiany
6. Bursztyn - podstawowy towar lokalny (depozyt Muzeum Archeologicznego w Gdańsku).
7. Celtyckie
zapinki z ozdobnymi guzkami (depozyt Instytutu Prahistorii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) [
37]
i klamra do pasa w kształcie główki konia.
8. Rzymskie
zapinki , m.in. zdobione emalią [
42],
monety
brązowe, srebrne i złota (kopia)
[
52],
[
53],
[
54],
[
55],
[
56],
[
57],
[
58],
[
59],
miska
szklana [
34], lampka oliwna, amulety phallusowe,
szklane kamyki do gry i paciorki.
9 - 14.
Naczynia gliniane
[
19],
[
20],
[
21],
[
22],
[
23],
[
24],
[
25],
[
26],
[
27],
[
28],
[
29].
9. Naczynia celtyckie:
brązowy kocioł [
32]
i dwa gliniane naczynia, uformowane na kole: jedno malowane, drugie grafitowe.
10. Naczynia rzymskie:
dzbany
[
30],
[
31]
i
wiadro brązowe
[
33] oraz
naczynia terra
sigillata
[
27],
[
28],
[
29].
11. Specyficzne lokalne formy naczyń, m.in.
naczynie jeżowate [
25],
pucharek
i kubek z wprawionymi fragmentami naczyń szklanych [
24]
oraz
miska z żeberkami , wzorowana na naczyniach szklanych [
26].
12. Misy barwy szarej, toczone na kole.
13. Klepkowe
wiadro z drewna cisowego, okute brązową blachą [
35].
14. Typowa ceramika, wykonana ręcznie.
15 - 18. Ozdoby i części stroju,
przybory oraz część skarbu
15. Ozdoby i części stroju z żelaza, brązu, srebra, złota i kości, w tym komplet
złożony ze sprzączki i okucia końca pasa, kolejna sprzączka, szpile, zapinki,
bransolety i wisiorek.
16. Przybory toaletowe: grzebienie, brzytwa i szczypczyki.
17. Kości do gry.
18. Część skarbu z V w. n.e., odkrytego w Siedlikowie, pow. Ostrzeszów: dwie
pozłacane zapinki ze srebra, srebrna sprzączka i sztabka srebra. Do skarbu należały
ponadto liczne denary oraz srebrny wisiorek półksiężycowaty.
19. Narzędzia: dolny kamień żarna obrotowego - tzw. leżak, sierp, kwarcytowy
krzesak i żelazne krzesiwo powleczone brązem, inne krzesiwo, siekiera, młotek,
pilnik, szydła w oprawie kościanej oraz
noże [
12].
20. Uzbrojenie:
miecze [
06],
groty włóczni
[
07],
[
08],
[
09] i
strzał
[
10],
topory
[
11]
oraz okucia tarcz -
umba
[
15],
[
16]
i imacze.
21. Wyposażenie jeźdźców:
ostrogi
[
13],
[
14]
i uzda z wodzami łańcuchowymi.
22.
Wojownik z południowej Wielkopolski z I w. n.e. [
17],
wyposażony w komplet uzbrojenia. Walczył używając miecza i dwóch włóczni, a osłaniał
się drewnianą tarczą, obciągniętą skórą, z okuciami brzegów, środka (umbo) oraz
uchwytu (imacz). Pochwa miecza była wzorowana na pochwach rzymskich mieczy -
gladiusów. Strój męski barbarzyńców naśladował strój rzymskiego legionisty: płaszcz
był spięty zapinką na prawym ramieniu, z ozdobnego pasa zwisały prawie do kolan
rzemienie z okutymi końcami (uzbrojenie i zapinka - według wyposażenia grobu
z Wymysłowa, pow. Gostyń; części pasa - na podstawie znalezisk z cmentarzyska
w Domaradzicach, pow. Rawicz).
23. Rekonstrukcja
rogu do picia z I w. n.e. [
35],
wykonana według okuć rogu z Czacza, pow. Kościan.
24.
Mieszkanka północnej Wielkopolski - być może
Gotka (II w. n.e.)
[
46]. Na jej wysoką pozycję społeczną wskazują cenne
ozdoby i części stroju: dwie fibule brązowe, dekorowane złotymi blaszkami, srebrna
zapinka, dwie pary srebrnych bransolet, kolia z paciorków bursztynowych i szklanych
oraz pas z okuciami brązowymi. Przedmioty osobiste przechowywała w skrzynce wydrążonej
z jednego kawałka drewna, z wysuwanym wiekiem i zamkiem, otwieranym haczykowatym
kluczem (ozdoby i części stroju - według odkryć w Kowalewku, pow. Oborniki; skrzynka
- na podstawie znaleziska z Leśna, pow. Chojnice).
25. W tle malarskim sylwetka świątyni, rozświetlona ogniem ofiarnym - na podstawie
sanktuariów odkrytych na Kujawach.
26. Rekonstrukcja pochówku psa - zwierzęcia ofiarnego z sanktuarium w Inowrocławiu.
27. Przedmioty z charakterystyczną symboliką, związaną z kultem bóstw nieba i
płodności: krążki kamienne, groty i nożyk, zdobione m.in. okręgami i trykwetrami,
amulet z muszli morskiej kauri, dwojak oraz
krążek kamienny z wizerunkami
dwóch postaci (przypuszczalnie bóstw), z uniesionymi ku górze, wyolbrzymionymi
dłońmi [
60].
Pokaz zdjęć
