Archeologia jest jedną z dziedzin wpisanych w działalność Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk od początków jego istnienia, a zasługi Towarzystwa dla tworzenia i ochrony zbiorów archeologicznych oraz kształtu muzealnictwa Wielkopolski są nieocenione.
To właśnie PTPN zebrało rozproszone kolekcje zabytków pradziejowych w jednym miejscu, chroniło i opracowywało te zbiory, dzięki czemu XIX-wiecznemu starożytnictwu nadało kształt i walory nowoczesnej nauki.
Poznańske Towarzystwo Przyjaciół Nauk zostało założone w 1857 roku (początkowo pod nazwą Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie) z inicjatywy zasłużonych dla Wielkopolski działaczy narodowych i społecznych, wśród których znaleźli się m. in.: gimnazjalny profesor historii Kazimierz Szulc, językoznawca, ksiądz Franciszek Ksawery Malinowski, twórca Biblioteki Kórnickiej Tytus Działyński, filozof, filolog i przemysłowiec Hipolit Cegielski, lekarz Teodor Teofil Matecki, dziennikarz i polityk Władysław Bentkowski oraz chemik, nauczyciel i przemysłowiec Roman May.
Nadrzędnym celem, jaki miał przyświecać działalności PTPN, była walka o zachowanie polskości Wielkopolski i wypracowanie metod, które miały obronić zagrożoną w zaborze pruskim kulturę i naukę, w myśl dewizy "unguibus et rostro" (pazurami i dziobem). Działalność Towarzystwa opierała się na pracy społecznej jego członków skupionych w ramach wydziałów i komisji.
Początkowo Towarzystwo ukierunkowane było na działalność humanistyczną i artystyczną, rozwijaną w ramach Wydziału Nauk Historycznych i Moralnych. Wkrótce jednak konieczne stało się poszerzenie prowadzonych badań naukowych i powstały dwa kolejne wydziały - Wydział Przyrodniczy i Wydział Lekarski.
Towarzystwo prowadziło również ożywioną działalność wydawniczą, publikując takie periodyki jak: „Roczniki PTNP”, „Zapiski Archeologiczne Poznańskie” czy „Nowiny Lekarskie”.
Rozwijano także kontakty z polskimi ośrodkami naukowymi w Warszawie, Krakowie i Lwowie oraz kontakty międzynarodowe m. in. z Berlinem, Sankt Petersburgiem, Pragą i Kopenhagą.
Obecnie Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk jest stowarzyszeniem, zrzeszającym ludzi środowisk naukowych, które ma na celu rozwijanie wszelkich dziedzin nauki, ze szczególnym uwzględnieniem badań dotyczących Wielkopolski.
