Język egipski należy do wielkiej
rodziny języków afro-azjatyckich (semito-chamickich), do której zalicza
się również hebrajski, kuszycki, etiopski. Powstał w okresie predynastycznym
i rozwijał się przez tysiące lat; jego ostatnią fazą był język koptyjski,
który przestał być językiem żywym około XV wieku, a zachował się do
dzisiaj jako język liturgiczny Kościoła Koptyjskiego w Egipcie. Geneza
pisma jest wciąż przedmiotem badań. Dawno odrzucono teorie o bezpośrednim
związku mezopotamskiego systemu, który rozwinął się jako pismo
klinowe, na "wynalazek" pisma hieroglificznego. Zarówno forma
jak i struktura pisma, a także materiały piśmiennicze, były w
obu przypadkach zupełnie różne. Przyjmowano jednak możliwość
tzw. dyfuzji stymulatywnej, czyli pośrednego przejęcia samej
idei zapisu. Nowe odkrycia na archaicznej nekropoli władców w
Abydos dowodzą jednak, że pismo powstało w Egipcie nie tylko
niezależnie, ale najprawdopodobniej wcześniej niż w Mezopotamii.
Napisy na tabliczkach z drewna i kości, oraz na ceramicznych
naczyniach, odkryte w grobowcu tzw. Skorpiona I datowanym na
ok. 3200 p.n.e., zawierały m.in. imiona i nazwy geograficzne.
Dowodzą one, że już wówczas istniał skodyfikowany system zapisu,
w którym hieroglify nie tylko pelniły funkcje prostych piktogramów
(znak=przedmiot) czy ideogramów (znak=pojęcie), lecz miały również
wartości fonetyczne. Jest to cecha rozwiniętego pisma hieroglificznego,
w którym poszczególne znaki ("obrazki") mogą
funkcjonować jako logogramy (odpowiadające słowom określającym
przedmiot, który
znak wyobraża, lub pojęcia abstrakcyjne), fonogramy
(odpowiadające dźwiękom), oraz determinatywy (charakteryzujące
kategorię istot, przedmiotów lub zjawisk, do której należy
dane słowo, zapisane fonetycznie). Niewykluczone, że pismo
nie rozwijało się od prostej notacji cyfrowo-pojęciowej,
lecz stworzono je od razu w postaci złożonego systemu. Mogło
się to wiązać z potrzebami rozwijającej się administracji królewskiej,
zwłaszcza w kwestii poboru podatków. Wskazywałby na to fakt,
że najstarsze zapisy podają imiona władców i miejsce pochodzenia
dóbr stanowiących daninę dostarczaną na dwór [
01].
Charakter najstarszych zapisów (znaki ryte i malowane) sprawiał,
że od samego początku forma pisma ewoluowała w dwóch kierunkach.
Precyzyjne znaki klasycznych hieroglifów pojawiały się w oficjalnych
tekstach rzeźbionych w drewnie i kamieniu (zwłaszcza na stelach,
pieczęciach cylindrycznych, a od końca Okresu Wczesnodynastycznego
również w dekoracji budowli). Równolegle rozwijała się hieratyka
- kursywna forma zapisu, umożliwiająca szybkie pisanie listów,
dokumentów administracyjnych i wszelkiego rodzaju notatek. Jej
rozwój nabrał przyspieszenia wraz z wprowadzeniem za 1. dynastii
nowego materiału piśmienniczego - papirusu. Na papirusowym zwoju
można było pisać pędzelkiem, przechowując potem dokument w archiwum,
a w razie potrzeby zmyć tekst, używając
papirus ponownie (powstaje wtedy tzw. palimpsest).
Przez pierwszych kilkaset lat hieroglify służyły głównie
do zapisu imion, tytułów, nazw instytucji i toponimów; pierwsze
dłuższe teksty pojawiły się za 3. dynastii. W okresie Starego
Państwa wszechobecne stały się monumentalne inskrypcje w
świątyniach i grobowcach, pojawiły się też teksty o złożonej
gramatyce, które można już zaklasyfikować jako literaturę (Teksty
Piramid wykute na ścianach królewskich grobowców, inskrypcje
autobiograficzne dostojników w ich mastabach). Magiczna rola
pisma sprawia, że napisy identyfikujące właściciela pojawiały
się licznie nie tylko na jego wizerunkach, ale także na należących
do niego przedmiotach [
02].
Klasyczne hieroglify służące do zapisu języka średnioegipskiego
(z czasów Średniego Państwa) stały się standardem w dekoracji
świątyń i formą zapisu oficjalnych tekstów aż do końca historii
starożytnego Egiptu [
08]. Jej wersja uproszczona, tzw. kursywa
hieroglificzna służyła do zapisywania tekstów o charakterze religijnym,
zwłaszcza na papirusach [
03].
Hieratyka natomiast, jako bliżej związana z życiem codziennym
ewoluowała wraz ze zmianami języka [
04].
Pod koniec Nowego Państwa pojawił się język nowoegipski (późnoegipski),
zaś ok. 700 r. p.n.e. język demotyczny, będący gwarową odmianą
późnoegipskiego. Przystosowana do nich forma zapisu, charakterystyczna
dla Górnego Egiptu, tak zwana hieratyka anormalna, została wyparta
za 26. dynastii przez pismo demotyczne, które rozwinęło się w
Dolnym Egipcie [
05].
O ile hieroglify i hieratyka odpowiadają w jakiś sposób naszym
tekstom drukowanym i pismu ręcznemu, o tyle demotykę przyrównuje
się do stenografii. W czasach rzymskich zarówno pismo hieroglificzne,
jak i demotyka stopniowo wychodziły z użycia. Ostatnia inskrypcja
hieroglificzna w świątyni Izydy na File datowana jest na 394
r. n.e. Demotyka przetrwała tylko nieco dłużej, zastępowana od
dawna alfabetem greckim, a następnie pismem koptyjskim (24 litery
alfabetu greckiego, uzupełnione o 6 znaków demotycznych), które
pojawiło się w I w. n.e. [
06]
Zastosowane pierwotnie do zapisu pogańskich tekstów magicznych,
wraz z rozwojem chrześcijaństwa zdominowało i wyparło inne rodzaje
pisma. Ostatnia inskrypcja demotyczna na File powstała w 450
r. n.e.
Piśmiennictwo starożytnego
Egiptu było niezwykle bogate i obejmowało tak różne gatunki i formy jak
rozprawy teologiczne, zbiory formuł magicznych, opisy rytuałów, hymny,
utwory dydaktyczne (nauki), opowiadania, biografie i autobiografie, lirykę
miłosną, listy, traktaty matematyczne i medyczne, roczniki królewskie,
wyroki sądowe, umowy handlowe, zapisy administracyjne i gospodarcze,
a nawet senniki. Teksty skierowane ku wieczności pokrywały ściany budowli,
posągi i stele, wyposażenie i papirusy grobowe. Papirusy z zapisami dotyczącymi
życia na tym świecie przechowywano w archiwach pałaców, świątyń, sądów
i urzędów. Do szybkich zapisów umów, listów, podręcznych notatek, uczniowskich
ćwiczeń wykorzystywano ostraka - skorupy ceramiczne lub odłupki wapienne [
07].
Upodobanie Egipcjan do porządku i potrzeba ciągłej
systematyzacji wiedzy o świecie leżały u podstaw funkcjonowania
biurokracji i tworzenia archiwów, list, onomastykonów (spisów
słów pogrupowanych według kategorii), annałów. Rola biurokracji
na równi z wiarą w magiczne własności pisma decydowała o pozycji
pisarzy w społeczeństwie. Umiejętności związane z czytaniem
i komponowaniem tekstów otwierały możliwości kariery. Egipcjanie
ogromnie cenili wiedzę i mądrość. Dlatego dostojnicy często
kazali się portretować w pozie skryby, co miało symbolizować
ich wykształcenie. Patronem pisarzy i uczonych był Thot, bóg
mądrości, wynalazca pisma i sekretarz Ra. Poświęcone mu były
ibis i pawian, pod postacią których mógł się objawiać [
09].