Bóstwa

Religia

       Herodot pisał o mieszkańcach kraju faraonów: "Są oni pobożni ponad miarę, bardziej niż wszystkie inne ludy". Religia była wszechobecna w życiu starożytnych Egipcjan. Zagadnienie powstania świata, jego struktury, rządzących nim praw, przeznaczenia świata i człowieka, były przedmiotem niekończących się teologicznych spekulacji. Koncepcje kosmogoniczne, kosmologiczne, eschatologiczne i etyczne powstałe w trakcie tych poszukiwań znajdowały swe odzwierciedlenie nie tylko w rzeczywistości kultowej, ale we wszystkich dziedzinach życia. Religia egipska była oczywiście politeistyczna, ale to nie jedyne, co odróżnia ją od współczesnych wyznań. W odróżnieniu od chrześcijaństwa czy islamu trudno wyznaczyć jej moment początkowy. U jej źródeł nie leżało objawienie; według samych Egipcjan wynikała po prostu z natury świata, tak jak został stworzony. Wśród egipskich świętych tekstów nie ma "ksiąg objawionych" porównywalnych z Biblią czy Koranem. Fundamentem religii była niezwykle silnie osadzona w egipskich realiach tradycja, która nie wykluczała modyfikacji systemu, ale sprzeciwiała się gwałtownym rewolucjom. Również brak skłonności "misyjnych" wynikał - paradoksalnie - z najgłębszego przekonania o tym, że egipska wizja świata transcendentalnego jest tą najprawdziwszą. Dlatego tak niewiele elementów zostało importowanych przez Egipcjan z innych systemów religijnych; zaledwie kilka bóstw jak Baal czy Astarte, czczonych głównie przez imigrantów i łatwo identyfikowanych z bogami egipskimi. Natomiast religia egipska wywarła przemożny wpływ na religie starożytnego Bliskiego Wschodu i świata antycznego, w tym na judaizm i chrześcijaństwo. Takie idee jak stworzenie przez słowo, sąd ostateczny, zmartwychwstanie, ogniste piekło jako kara dla grzeszników, cudowne poczęcie boga-człowieka, chrzest, spowiedź, a także liczne przykazania moralne i przepisy rytualne wywodzą się z tradycji egipskiej. Dotyczy to nawet charakterystycznych motywów ikonograficznych jak Madonna z Dzieciątkiem (pierwotnie Izyda z małym Horusem), czy święty Jerzy walczący ze smokiem (przetworzenie motywu Horusa zabijającego Setha pod postacią krokodyla).
       Specyficzny charakter egipskich wierzeń sprawia, że nie dają się one łatwo porównać z religią grecką czy rzymską. Pojęcia takie jak "panteon", czy "mitologia" wydają się nieadekwatne. Egipcjanie nie pozostawili np. jednej, spójnej i pełnej wersji podstawowego "mitu" o zabójstwie Ozyrysa i walce Horusa i Setha o jego dziedzictwo. Z tekstów egipskich znamy tylko oderwane epizody tej historii; najpełniejszą jej wersję spisał dopiero w I w. n.e. Plutarch ( Peri Isidos kai Osiridos ). Podstawowym utrudnieniem w zrozumieniu egipskiej religii jest niezwykłe bogactwo, wzajemne przenikanie i niejednoznaczność form w jakich wyrażała się rzeczywistość transcendentalna. Wystarczy wspomnieć, że to samo bóstwo może być w różnych aspektach (zatem niejako jednocześnie, nie zaś w różnych wariantach mitu) zarazem matką i wnuczką innego bóstwa, jak w przypadku bogini nieba Nut i słonecznego boga Ra-Atuma. Samo niebo może być identyfikowane jako inne boginie (Hathor, Bastet, Sachmet, Mehet-uret, etc.) i wyobrażane antropomorficznie, ale także jako krowa, lwica, skrzydła sokoła czy odwrócona skrzynia. Wszystkie te obrazy były jednocześnie "prawdziwe", gdyż Egipcjanie stosowali logikę wielowartościową, umożliwiającą łączenie pozornie sprzecznych idei.

Kosmogonia

       Jeśli chodzi o wizję stworzenia świata, istniało wiele lokalnych tradycji, z których wiekszość odwoływała się jednak do najstarszej teologii heliopolitańskiej. Heliopolis było już w czasach archaicznych ośrodkiem obserwacji astronomicznych (tamtejszy arcykapłan nosił tytuł "Wielki Widzący") oraz centrum kultu solarnego i astralnego. Według heliopolitańskiej kosmogonii świat powstał z pierwotnego wodnego chaosu. Z owych prawód, personifikowanych jako bóg Nun, wyłonił się pierwszy skrawek ziemi, prapagórek benben, na którym pojawił się słoneczny bóg Atum (Ra-Atum). Był on właściwym stwórcą świata, ustanawiając kosmiczny porządek maat, dając początek generacjom bogów i ludzi. Ponieważ był sam, Atum poprzez masturbację doprowadził do powstania pierwszej pary bóstw - Szu i Tefnut (personifikujących powietrze i wilgoć). Przekazał im wówczas energię życiową ka, która przechodzi odtąd z pokolenia na pokolenie, a która jest niezbędna do istnienia każdej żywej istoty. Ze związku Szu i Tefnut zrodzili się Geb (uosabiający ziemię) i Nut (bogini nieba), którzy z kolei dali życie Ozyrysowi, Sethowi, Izydzie i Neftydzie. Atum i jego potomkowie stanowili Wielką Enneadę tj. Dziewiątkę bóstw. Dziewięć było liczbą symboliczną, stanowiąc potrojenie trójki, czyli wielokrotność mnogości, a zatem wyrażając pełnię, kompletność. W Heliopolis czczono również Małą Enneadę, na czele której stał Thot, bóg księżyca, uważany za wynalazcę pisma, patron mądrości. Enneady, symbolizujące wszystkie bóstwa związane z danym miejscem, tworzono również w innych ośrodkach.

Kosmologia

       Świat stworzony przez Atuma podlegał kosmicznemu ładowi maat, który jednak musiał być podtrzymywany i chroniony przed wciąż zagrażającym powrotem pierwotnego chaosu. Kluczową rolę w strukturze i funkcjonowaniu świata odgrywał bóg-słońce Ra, emanacja boga stwórcy. W niekończącym się cyklu podróży ukazywał się co rano i płynął w swojej barce po niebie ze wschodu na zachód, by wieczorem wejść do świata podziemnego i po niebezpiecznej żegludze przezeń ukazać się ponownie następnego poranka na wschodnim horyzoncie nieba [01]. Liczne formy w jakich manifestował się bóg słoneczny ("Chepri o poranku, Ra w zenicie i Atum wieczorem", a także Horachti - Horus Obu Horyzontów) wyrażały ideę ciągłych transformacji umożliwiających odnawianie życia. Cykliczna podróż słońca odbywała się według Egipcjan w ciele bogini nieba Nut, która połykała słońce o zmierzchu i rodziła je o poranku. Ra występował w ten sposób jako dziecko Nut. Dlatego świat podziemny, zwany Duat, identyfikowano z nocnym, astralnym niebem [02]. Zgodnie z tym wyobrażeniem Ozyrys, który początkowo był uosobieniem zmarłych władców i królem państwa umarłych, zaczął być identyfikowany jako nocne słońce. Koncepcja ta krystalizowała się stopniowo. Od czasów Nowego Państwa dualizm Ra-Ozyrys w cyklu podróży słońca jest fundamentem egipskiej kosmologii.

Bóstwa uniwersalne i lokalne

       W różnych ośrodkach rolę boga stwórcy przypisywano bogom lokalnym: w Memfis Ptahowi, w Esna Chnumowi, etc. Wiązało się to również ze szczególną łatwością z jaką jedne bóstwa łączyły się z innymi tworząc złożone, synkretyczne formy. Zazwyczaj następowało połączenie lokalnego boga z heliopolitańskim Ra, jak w przypadku tebańskiego Amona-Ra. Większość bóstw lokalnych czczona była głównie w swoich pierwotnych ośrodkach kultowych. Najważniejszymi z nich były (w nawiasie bóstwa czczone w danym miejscu): File (Izyda 03] i Harpokrates (młody Horus) [04] ); Elefantyna (Chnum, Satis i Anukis); Kom Ombo (Sebek i Haroeris (Wielki Horus)); Edfu (Horus Behedeti i Hathor); El-Kab (Nechebet); Hierakonpolis (Horus); Esna (Chnum); Teby (Amon, Mut i Chonsu oraz Montu); Nagada (Seth); Koptos (Min i Izyda); Dendera (Hathor); Abydos (Ozyrys Chentiamentiu (Pierwszy z Zachodnich)); Asjut (Upuaut); Hermopolis (Thot [05]); Herakleopolis (Heriszef); Krokodilopolis /Fajum (Sebek); Memfis (Ptah, Sachmet [06] i Nefertum a także Sokaris, Apis); Letopolis (Mechenti-(em)-irti); Sais (Neith) [07]; Buto (Uadżit) [08]; Athribis (Chenti-cheti); Mendes (Banebdżed); Busiris (Ozyrys) [09]; Bubastis (Bastet); Tanis (Amon); Auaris (Seth). Oprócz "wielkich bogów" uniwersalnych lub lokalnych, których miejscem kultu były świątynie, istniały bóstwa "domowe", pełniące szczególne role w życiu codziennym Egipcjan. Należała do nich Toeris (Tauret), przedstawiana jako ciężarna hipopotamica trzymająca hieroglif oznaczający "bezpieczeństwo", oraz Bes, karzeł z brodą i lwią grzywą, o groteskowych rysach, mających odstraszać demony [10]. Oba te bóstwa miały opiekować się ciężarnymi i rodzącymi kobietami, chronić nowonarodzone dzieci przed niebezpieczeństwami.
       Wielu egipskich bogów przedstawiano w postaci zwierząt lub antropomorficznie ze zwierzęcymi głowami. Jednak kult świętych zwierząt, identyfikowanych jako wcielenia lub symbole poszczególnych bóstw, który dla ludzi antyku był najbardziej charakterystycznym rysem egipskiej religii, początkowo miał ograniczony zasięg. Od 1. dynastii czczono byka Apisa, związanego z Ptahem, a później również z Ozyrysem. Za 18. dynastii zaczęto grzebać Apisy w monumentalnych podziemnych grobowcach w Sakkarze. Dopiero w Okresie Późnym nastąpiła eksplozja kultu świętych zwierząt. Pielgrzymi, przybywający do okręgów świątynnych ofiarowywali jako wota zmumifikowane zwierzęta w gatunku poświęconym danemu bóstwu [11]. Zwierzęta te często hodowano masowo przy świątyniach, a produkcją mumii i ich sprzedażą pielgrzymom zajmowali się miejscowi kapłani.

Eschatologia

       Po życiu, w którym powinny być przestrzegane reguły maat, następował moment śmierci i przejścia do nowego wymiaru. Egipskie koncepcje eschatologiczne ewoluowały przez tysiąclecia, znajdując swe odzwierciedlenie w tekstach religijnych. Nie tylko opisywały one zaświaty, lecz stanowiły często wręcz rodzaj przewodników ułatwiających poruszanie się po nich. Najstarsze utwory, tak zwane Teksty Piramid mówiły tylko o przeznaczeniu władców. Wykuto je na ścianach pomieszczeń w piramidach królów i królowych Starego Państwa (po raz pierwszy w piramidzie Unisa, ostatniego władcy 5. dynastii). Według Tekstów Piramid król po przeobrażeniu po śmierci w doskonały byt duchowy ach mógł swobodnie podróżować po świecie, opuszczając swój grobowiec i powracając doń. Zespół grobowy stanowił bowiem wieczną siedzibę, w której piramida była rodzajem sypialni, a świątynia grobowa pałacem władcy. Wciąż rządził on swymi ludźmi, którzy wznosili swe grobowce w pobliżu królewskiej piramidy, by służyć mu i korzystać z jego łask. Król, będąc bogiem, którego przeznaczeniem jest przebywanie wśród bogów, mógł udawać się do nieba, by połączyć się ze swymi boskimi towarzyszami i swymi przodkami, którzy objawiali się pod postacią gwiazd, przede wszystkim Nie Zachodzących (gwiazd okołobiegunowych), Oriona i Syriusza. Mógł także podążyć do orszaku Ra, by zająć miejsce w jego barce i współuczestniczyć w cyklu słonecznej podróży. Przebywając w Duat, król identyfikowany był jako Ozyrys, którego imię ma prawdopodobnie związek z pojęciem "widzenia" i koncepcją odzyskania zdolności życiowych dzięki światłu. Pod koniec Starego Państwa rozpoczął się proces tzw. demokratyzacji religii. To, co pierwotnie było wyłączną prerogatywą faraonów, z czasem zaczęło być dostępne zwykłym śmiertelnikom. Nie tylko król, ale każdy zmarły mógł być określany jako Ozyrys. Zwykli ludzie zaczęli szukać swej własnej drogi w zaświaty, stopniowo niwelując początkowe uzależnienie od króla. W I Okresie Przejściowym i w Średnim Państwie przetworzone zaklęcia z Tekstów Piramid zapisywano na drewnianych trumnach (zwane są dlatego Tekstami Sarkofagów), stworzono także nowe utwory, opisujące niebezpieczną topografię zaświatów (Księga Dwóch Dróg). Proces ten zintensyfikował się w Nowym Państwie. Dalsza ewolucja tekstów religijnych doprowadziła do powstania Księgi Umarłych, zbioru luźno powiązanych tekstów traktujących o różnych aspektach życia po śmierci, podających formuły magiczne i określających materialne warunki bezpiecznego przejścia do życia wiecznego. Księga Umarłych była zapisywana na papirusach umieszczanych w pobliżu mumii, ale ilustracje jej poszczególnych rozdziałów (tzw. winiety) pojawiały się również w dekoracji grobowców [14]. Wywodząca się z Księgi Dwóch Dróg tradycja szczegółowego opisu niebezpieczeństw krainy podziemnej doprowadziła do powstania tak zwanych ksiąg zaświatowych, które pojawiły się w dekoracji grobowców królewskich w Dolinie Królów, a następnie na papirusach grobowych. Należą do nich przede wszystkim Amduat ("O tym co jest w Zaświatach") [15], Księga Jaskiń i Księga Bram. Opisują one niebezpieczną podróż słońca przez krainę podziemną. Podczas tej podróży na barkę słoneczną czyhają liczne zagrożenia, na czele z wrogiem Ra, wężem Apopisem. Jest on pokonywany codziennie i codziennie odradza się, co wyraża ciągłą walkę uporządkowanego świata przeciw siłom chaosu. Szczęśliwe przebywanie tej drogi w wiecznym cyklu jest nadzieją zmarłych, którzy mogą zostać ożywieni tylko dzięki obecności Ra. Aby jednak zmarły mógł w ogóle znaleźć się w towarzystwie boga słońca, musiał zdobyć "świadectwo moralności", stawiając się przed Trybunałem Ozyrysa. Egipcjanie przykładali niezwykłą wagę do odpowiedniego przygotowania swego przejścia w zaświaty, stąd ogromna rola, jaką pełniły związane z tym bóstwa, przede wszystkim Ozyrys [09], [12], [13]. Nie tylko był on sędzią i władcą krainy umarłych, lecz także każdy zmarły był z nim do pewnego stopnia identyfikowany, co wyrażało się w określeniu "Ozyrys NN". Sąd nad zmarłym dokonywany przez trybunał bogów pod przewodnictwem Ozyrysa był kluczowym wydarzeniem od którego zależał los człowieka. Jest to szczegółowo opisane w 125 rozdziale Księgi Umarłych, który jest częstym motywem ilustracyjnym na papirusach grobowych [16]. Sąd odbywany był w obecności Ozyrysa oraz 42 sędziów, w tak zwanej Sali Obu Prawd. Zmarły wprowadzany był przed trybunał przez Anubisa, patrona mumifikacji i opiekuna cmentarzy. Następnie kolejno wobec 42 sędziów deklarował, że nie popełnił konkretnego grzechu (tzw. spowiedź negatywna). Następnie sprawdzano jego prawdomówność poprzez ważenie jego serca (gr. psychostasis). To właśnie serce było według Egipcjan siedzibą intelektu i moralności. Na drugiej szali wagi umieszczano pióro strusie, symbolizujące maat. Ważenia dokonywał Anubis lub Horus, zaś Thot, bóg mądrości, zapisywał wynik. Jeżeli serce nie było ciężkie od grzechów i szale spoczywały w równowadze, zmarły zyskiwał prawo do życia wiecznego na Polu Jaru (Polu Trzcin); w przeciwnym wypadku był unicestwiany przez potwora Ammit ("Pożeraczkę"), przedstawianego jako hybryda krokodyla, hipopotama i lwa.