OBELISK
Berlin, Ägyptisches Museum und Papyrussammlung,
Inv. Nr. 12800
Materiał : szary granit (granodioryt)
Wymiary:
wysokość: 300 cm
szerokość podstawy trzonu: 54 cm
szerokość zwieńczenia trzonu (podstawy piramidionu):
38 cm.
Piramidion uszkodzony.
Waga: ok. 1800 kg
Więcej...
|
"Wzięty spomiędzy ruin, prochów, pogorzelisk,
Poszedł po obcych krajach błąkać się obelisk,
Wygnaniec, już jakoby samolub z kamienia,
Żebrakowi na czoło nawet nie da cienia!
Z nikim nie gada, stoi myślą w krajach ducha..."
(J. Słowacki, List do Aleksandra H.)
|
Obelisk Ramzesa II znalazł się w Muzeum Archeologicznym
w Poznaniu jako wieloletni depozyt dzięki osobistej inicjatywie
profesora Dietricha Wildunga, dyrektora berlińskiego Muzeum Egipskiego
i Zbiorów Papirusów. Trzymetrowej wysokości granitowy monolit,
noszący inskrypcje trzech władców XIX dynastii, jest obiektem wyjątkowym.
Jest to jedyny faraoński obelisk w Polsce i jeden z niewielu w
Europie. Poznań dołączył w ten sposób do Londynu, Paryża, Rzymu,
Florencji, Istambułu i Monachium, miast udzielających schronienia
innym "wygnańcom" z kraju piramid.
Obelisk jest nie tylko jednym z najbardziej charakterystycznych
elementów staroegipskiej kultury, lecz należy także do tradycji architektury
i sztuki europejskiej. Niezliczone są przykłady wykorzystania tego
motywu w postaci pomników nagrobnych lub upamiętniających ważne wydarzenia.
Słowo "obelisk" stało się wręcz synonimem pojęcia "pomnik", nawet
jeśli forma monumentu odbiega daleko od starożytnego pierwowzoru.
Korzenie naszej kultury sięgają głęboko - nic nie symbolizuje tego
lepiej niż obelisk stojący pośrodku placu Świętego Piotra w Watykanie.
Staroegipski symbol solarny, sięgający swym zaostrzonym wierzchołkiem
nieba, wyznacza oś świata łącząc ziemię i niebo, ludzkość i sferę
boską, doczesność i życie wieczne. Życiodajny promień słońca zaklęty
w kamieniu symbolizuje zarazem to, co w religii egipskiej najbardziej
optymistyczne: światło, afirmację życia, potęgę pozytywnej magii.
Starożytni Egipcjanie wierzyli, że nie tylko ludzie i bogowie, ale
również niektóre budowle i przedmioty mają swe dusze - ba. Obelisk
Ramzesa II goszczący w Poznaniu dzięki polsko-niemieckiej przyjaźni,
jest więc żywym dowodem względności granic - nie tylko politycznych
- i jedności świata.
Obelisk wykonany jest z szarego granitu (granodiorytu)
wydobywanego w okolicach Asuanu. Bok podstawy obelisku mierzy ok.
53 cm, co odpowiada 1 łokciowi egipskiemu. Jego wysokość, zaprojektowana
prawdopodobnie jako nieco ponad 6 łokci egipskich, zredukowana
jest wskutek uszkodzenia piramidionu (zwieńczenia) do 300 cm. Obelisk
waży blisko dwie tony.
Zabytek pochodzi z miasta Hut-heri-ib (gr. Athribis, obecnie
Tell Atrib, dzielnica miasta Benha) w Delcie Nilu. Była to stolica
X nomu ("województwa") Dolnego Egiptu, Wznosił się niegdyś przed
świątynią lokalnego bóstwa Chenti-cheti wraz z drugim obeliskiem,
którego fragmenty zachowane są w muzeum kairskim. Wywieziony z
Athribis, został użyty jako próg w arabskim domu w Kairze, a po
jego odkryciu tamże zakupiony w 1895 r. przez C. Reinhardta. Przywieziony
do Europy, od 1896 r. znajdował się w muzeum berlińskim.
Cztery boki obelisku noszą wykute inskrypcje z imionami
i tytułami trzech władców XIX dynastii: Ramzesa II (1279-1213 p.n.e.),
Merenptaha (1213-1203 p.n.e.) i Seti II (1200-1194 p.n.e.). Układ
tekstu jest analogiczny na wszystkich ścianach, inskrypcje różnią
się natomiast w szczegółach, podając różne warianty imion i epitetów
faraonów. Tekst Ramzesa II (środkowa kolumna) jest wykuty na płaszczyźnie
wyraźnie obniżonej w stosunku do powierzchni ściany, co sugeruje
istnienie wcześniejszej inskrypcji, usuniętej przed dekoracją obelisku
przez Ramzesa. Prawdopodobnie więc władca ten uzurpował obelisk
ustawiony w Athribis przez jednego z wcześniejszych faraonów. Syn
i następca Ramzesa II, Merenptah dodał swoje imiona na dole obelisku
po obu stronach tekstu ojca. Górna część obu bocznych kolumn tekstu
zawiera natomiast tytulaturę Seti II. Znaki wyobrażające boga Setha,
występujące w zapisie imienia władcy, zostały w czasach późniejszych
zniszczone. Związane było to z narastającą w Okresie Późnym niechęcią
do tego boga, uważanego za wroga Ozyrysa i patrona obcych ludów,
najeżdżających Egipt. Bazy obu obelisków z Athribis, znajdujące
się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze, wykonane były z kwarcytu
i dekorowane przedstawieniami Ramzesa II składającego ofiary lokalnym
bóstwom i dwóm bogom słonecznym: Horachti i Atumowi.
OBELISKI
fot. 1
Nazwa
Słowo obelisk określające w językach europejskich egipskie i egiptyzujące
pomniki pochodzi od gr. οβελισκοç
(obeliskos), "mały rożen".
Była to nazwa nadana egipskim monolitom przez greckich najemników w
służbie faraonów w VI w. p.n.e. Odzwierciedla ona fascynacje niezwykłą formą
obelisków, podobnie jak arab. nazwa ﺔﺂﺳﻤ misalla,
czyli "duża
igła". Egipskim terminem określającym obelisk było 
techen.
Etymologia tego słowa nie jest jasna; być może ma ono pewien związek
z podobnie brzmiącym słowem oznaczającym skrzydło drzwi. Zgadzałoby
się to z rolą obelisków jako symbolicznej bramy między niebem a ziemią.
Ponieważ obeliski często występowały parami, ustawiane po obu stronach
wejścia do świątyni, zazwyczaj w tekstach egipskich wzmiankowane były
dwa obeliski - techenui. Hatszepsut, kobieta-faraon panująca
w latach 1473-1458 p.n.e., tak chwaliła się w swej inskrypcji w świątyni
w Karnaku (fot.
1): "Król (tj. Hatszepsut) osobiście wzniósł dwa wielkie obeliski
dla swego ojca Amona-Ra przed główną salą kolumnową, obłożone elektronem
w wielkiej ilości. Ich wierzchołki dotykają nieba i rozświetlają oba
kraje niczym tarcza słońca. Nie uczyniono niczego podobnego od pradawnych
czasów."
Forma i materiał:
Obelisk jest to monumentalny czworokątny słup kamienny, zwężający
się ku górze, którego szczyt (piramidion) ma kształt ostrosłupa. Staroegipskie
obeliski były monolitowe tj. wykonane z jednego bloku kamiennego. Materiałem,
z którego wykonywano obeliski był zazwyczaj granit, ale znane są również
przykłady użycia wapienia, kwarcytu i szarogłazu. Na powierzchniach
ścian wykuwano zazwyczaj inskrypcje hieroglificzne zawierające tytulaturę
(imiona i epitety) faraona i teksty dedykujące obeliski bogom.
Piramidiony były często dekorowane przedstawieniami
symboli solarnych (np. uskrzydlonych skarabeuszy) lub króla protegowanego
przez bóstwo (fot.
2).
Związki obelisków z kultem słonecznym były dodatkowo podkreślone
przez szczególną formę dekoracji: piramidiony lub całe górne
partie obelisków mogły być obłożone miedzianą, elektronową (tj.
ze stopu srebra i złota) lub złotą blachą, odbijając promienie
słońca.
Powstawanie, transport i ustawianie:
"Technologia produkcji" wielkich obelisków wykuwanych z granitu lub kwarcytu
została odtworzona w oparciu o teksty, ślady na zachowanych zabytkach, odnalezione
narzędzia, a przede wszystkim niedokończone obeliski spoczywające do dzisiaj
w kamieniołomach Asuanu. Skałę kruszono przy użyciu bazaltowych młotów, wykuwając
wokół planowanego monolitu rów, a następnie częściowo podcinając kamień od spodu.
Następnie drewnianymi lewarami podważano obelisk, odspajając go od podłoża. Dopiero
w okresie grecko-rzymskim zaczęto wydobywać bloki skalne wykuwając wąskie otwory,
w które wbijano metalowe kliny. Jak wskazuje przykład obelisku Seti I zachowanego
w Gebel Gulab, monolity dekorowano niekiedy już w kamieniołomie, a nawet wykuwano
inskrypcje na trzech dostępnych ścianach jeszcze przed "odcięciem" obelisku.
Do miejsca przeznaczenia (np. z Asuanu do Teb) przewożono obeliski drogą wodną,
na specjalnie skonstruowanych barkach transportowych ciągniętych przez cały zespół
statków. Przedstawienie takiej flotylli zachowało się w świątyni królowej Hatszepsut
w Deir el-Bahari (fot. 3). Między kamieniołomem a
portem, a następnie po rozładunku w miejscu przeznaczenia, obeliski transportowano
na saniach, ciągniętych przez brygady robotników po specjalnych drogach (fot.
4). Umieszczano je przed pylonami świątyń, wciągając po nasypach (rampach)
o niewielkim nachyleniu lub podważając stopniowo jeden koniec kamienia tak, by
podstawa obelisku znalazła się na specjalnie przygotowanej bazie, a następnie
stawiano do pionu przy pomocy lin (fot. 5).
Symbolika:
Obeliski były związane z kultem solarnym, wyobrażając promienie słońca "zaklęte" w
kamień. Wyznaczały zarazem symboliczną oś świata, będąc kosmicznym "łącznikiem" między
ziemią a niebem i słonecznym bogiem Ra. Dedykowane przez władców, uosabiały
rolę faraona jako pośrednika między ludzkością a światem boskim. W takiej
funkcji wznosiły się przed wejściami do świątyń (pylonami), ustawiane
zazwyczaj parami symetrycznie względem osi bramy. Pokryte złotą blachą
szczyty obelisków błyszczały w promieniach słońca, symbolizując życiodajną
siłę Ra. W okresie Starego Państwa obeliski ustawiano parami po dwu stronach
wejścia do grobowca lub przed ślepymi wrotami - symbolicznym przejściem
między krainą umarłych a światem żywych (fot. 6),
(fot. 7).
Wiązało się to z faktem, że obeliski nawiązywały zarazem do idei benben,
mitycznego prapagórka czyli pierwszej ziemi, która na początku świata
wyłoniła się z praoceanu i na której objawił się po raz pierwszy słoneczny
bóg-stwórca Atum (Atum-Ra). W świątyni w Heliopolis znajdował się kamień
benben (być może meteoryt o charakterystycznym kształcie), upamiętniający
to wydarzenie. Także piramidy i obeliski symbolizowały prapagórek, a
ich szczyty (piramidiony) nazywano benbenet. Zmarły, odradzając się do
nowego życia, nie tylko powtarzał niejako swoje narodziny, ale również
identyfikował się z prabogiem stwarzającym świat i włączał się w cykl
podróży wiecznie odradzającego się słońca.
 |
 |
HISTORIA
Starożytnoć
"Ten, który wypełnia Heliopolis obeliskami,
aby ich promienie oświetlały świątynię Ra"
"Tworzący pomniki tak liczne jak gwiazdy na niebie. Jego dzieła sięgają niebios.
Gdy Ra wschodzi, raduje się z powodu [obelisków] w swej świątyni milionów lat"
(Inskrypcje Seti I i Ramzesa II na obelisku na Piazza del Popolo w Rzymie) |
Najstarszy
znany obelisk, a właściwie obeliskoid, był gigantycznych rozmiarów
budowlą, stanowiącą centralny obiekt w świątyni solarnej króla Niuserra
(V dynastia, ok. 2400 p.n.e.) w Abusir. Był to przysadzisty obelisk
stojący na wysokiej, trapezoidalnej bazie (fot.
8).
Strukturę tę wzniesiono z bloków wapiennych i oblicowano granitem.
Całość sięgała wysokości 57 m. Pierwsze "klasyczne" monolitowe obeliski
ustawili w świątyni Ra w Heliopolis władcy VI dynastii (odkryto tam
kwarcytowy obelisk króla Teti), a po nich liczni inni królowie z
późniejszych epok. Do dzisiaj na miejscu dawnego
Heliopolis (obecnie el-Matarija, dzielnica Kairu) wznosi się
granitowy obelisk Sezostrisa (Senusereta) I (XII dynastia, ok.1950
p.n.e.). W okresie Średniego i Nowego Państwa powszechne stało
się ustawianie obelisków przed wejściami do świątyń. Poświęcano
je bogom państwowym, zwłaszcza związanym z kultem słonecznym
jak Ra-Horachti czy Amon-Ra, często z okazji ważnych wydarzeń,
np. jubileuszu królewskiego czy zwycięstwa nad wrogami. Obeliski
z czasów Nowego Państwa osiągały niekiedy olbrzymie rozmiary.
Obelisk Tutmozisa (Totmesa) III, stojący obecnie na Lateranie
w Rzymie, 
ma
wysokość ponad 32 m. i waży ok. 455 ton. Największy ze znanych,
tak zwany Niedokończony Obelisk, wciąż spoczywający w kamieniołomie
granitu w Asuanie, ma długość 41,75 m., a jego waga jest szacowana
na 1168 ton (fot. 9).
Pochodzi on prawdopodobnie z czasów XVIII dynastii. Porzucono
go, gdyż kamień zaczął pękać, uniemożliwiając wydobycie obelisku, nawet
po zmniejszeniu planowanych wymiarów. Spośród wielu obelisków
wznoszących się niegdyś w Egipcie zachowały się zaledwie niektóre.
Obecnie stoją monolity Ramzesa II w Luksorze (fot. 10),
(fot. 11),
Tutmozisa I i Hatszepsut w Karnaku, Sezostrisa I w Heliopolis,
a także obeliski Ramzesa II z Tanis, ustawione współcześnie w
Kairze. Wiele faraońskich obelisków wywieziono z Egiptu, a rozpoczęło
się to jeszcze w czasach starożytnych. Oktawian August w 10 r. p.n.e.
sprowadził do Rzymu dwa obeliski, które ustawiono w Circus Maximus
i na Polach Marsowych. Rzymscy cesarze nie tylko przywłaszczali
sobie obeliski dawnych władców Egiptu, lecz także kazali wykonywać
nowe, by ustawiać je ku swej chwale w budowlach publicznych.
Stąd Rzym może się dziś pochwalić największą liczbą stojących obelisków:
wznosi się ich tam aż trzynaście. Również w czasach starożytnych
przetransportowano jeden z obelisków do Konstantynopola (ob.
Istambuł), gdzie ustawiono go na hipodromie.
 |
 |
Czasy nowożytne
"Żegnaj! A jak będziesz w Tebach, przyślij mi jakiś mały obelisk."
(Józefina
do Napoleona wyruszającego do Egiptu) |
W okresie Odrodzenia zainteresowano się ponownie
wydobytymi z ruin Rzymu obeliskami. W 1586 r. Domenico Fontana
przy pomocy 1000 ludzi i 100 koni ustawił na placu św. Piotra w
Watykanie obelisk wysokości 25 m. (fot.
12), umieszczony niegdyś w Aleksandrii na 
polecenie Augusta,
a następnie sprowadzony do Rzymu przez Kaligulę. Z inicjatywy
papieży obeliski ustawiono na wielu rzymskich placach, wieńcząc
je chrześcijańskimi symbolami. Odkrycia dokonane podczas wyprawy
Napoleona do Egiptu (1798-99) i odczytanie hieroglifów przez
J.-F. Champolliona w 1822 r. zapoczątkowały rozwój naukowej egiptologii,
a zarazem modę na starożytny Egipt. Dziewiętnastowieczna egiptomania
nie ominęła budzących podziw monolitowych pomników. Ówcześni
władcy Egiptu podarowali obeliski znalezione w Aleksandrii (tzw.
Igły Kleopatry, fot. 13) Wielkiej Brytanii
i Stanom Zjednoczonym, zaś jeden ze stojących przed świątynią w
Luksorze - Francji. Zostały one przetransportowane do Paryża (1831-33),
Londynu (1877-78) i Nowego Jorku (1880-81). Powszechne stało się
ozdabianie założeń pałacowych, czy placów w miastach pomnikami
naśladującymi oryginalne obeliski. Największy na świecie obelisk
w wzniesiono w Waszyngtonie w USA. Nie jest wprawdzie monolitem,
lecz zbudowano go z bloków. Ma wysokość 169 m., a na jego szczycie
znajduje się obserwatorium astronomiczne.
Gdy okazało się, że stolica Egiptu nie może pochwalić się żadnym stojącym
obeliskiem, przywieziono z Tanis w Delcie i ustawiono w Kairze dwa obeliski
Ramzesa II (na wyspie Zamalek i na lotnisku). Najmłodszym obeliskiem wzniesionym
w Egipcie jest obelisk stojący pośrodku dziedzińca mauzoleum żołnierzy
niemieckich w El-Alamein, upamiętniający poległych w jednej z najważniejszych
bitew II wojny światowej (fot. 14). Analogiczną
rolę pełni jeden z najbardziej znanych pomników Poznania - monumentalny
obelisk na Cytadeli wzniesiony ku czci wyzwalających miasto w 1945 r. (fot.
15).
