Badania wykopaliskowe na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Lądzie (gm. Lądek, pow. Słupca) zajmują ważną kartę w dziejach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Z jednej strony rzutuje na to ranga obiektu (fot. 1), zaliczanego do najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce, z drugiej zaś długi okres prac terenowych, prowadzonych z przerwami przez niemal ćwierć wieku. Niewątpliwie były one sporym wyzwaniem dla Muzeum, placówki niezwykle zasłużonej dla rodzimej archeologii, dysponującej znakomitą kadrą naukową oraz dobrze zorganizowanym zapleczem konserwatorskim i technicznym, a także utrzymującej współpracę z wieloma instytucjami naukowo-badawczymi. Trud jednak się opłacił, bowiem lądzkie wykopaliska dostarczyły wielu cennych informacji na temat obiektu, który wcześniej znany był jedynie z nielicznych wzmianek zawartych w średniowiecznych kronikach i dokumentach.
       Badania na grodzisku w Lądzie podjęto w 1960 roku, w atmosferze zapoczątkowanej przez Kazimierza Tymienieckiego (1946) dyskusji na temat - wymienionego przez Geografa Bawarskiego - plemienia Lędzian (Lindizi) i jego ewentualnych związków z tutejszą warownią oraz z późniejszymi Polanami, twórcami naszej państwowości. Był to też czas intensyfikacji studiów nad początkami państwa polskiego, w które zaangażowani byli liczni historycy i archeolodzy. Można więc powiedzieć, że dzięki tej inicjatywie, poznańskie Muzeum aktywnie włączyło w program ówczesnych badań, zajmując niekiedy ważki głos w wielu polemikach, dotyczących różnych zagadnień wczesnego średniowiecza w Polsce.
       Pierwszy etap badań wykopaliskowych zrealizowano w latach 1960-1964. Wznowiono je w 1969 roku i z niewielkimi przerwami (w 1977 oraz 1981 r.) kontynuowano do 1986 roku. Początkowo pracami kierowała Mieczysława Kowiańska-Piaszykowa (1960-1962 oraz 1969), później Maria Zeylandowa. W wykopaliskach czynnie uczestniczyły też Krystyna Dębska-Luty oraz Aleksandra Lipińska, a sporadycznie - Mateusz Łastowiecki i Zbigniew Żurawski. Ekspedycja nawiązała też współpracę z innymi instytucjami w zakresie wykonania zdjęć lotniczych (Dowództwo Wojsk Lotniczych w Poznaniu), badań magnetometrycznych (byłe P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków w Poznaniu), archeologii podwodnej (Poznański Klub Działalności Podwodnej - fot. 13), ustalenia lokalizacji wymienianych w źródłach pisanych wychodni soli (Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce), analiz C14 (Politechnika Gliwicka), badań szczątków kości ludzkich (Zakład Antropologii UAM w Poznaniu oraz Zakład Anatomii Patologicznej PAM w Szczecinie) i zwierzęcych (Zakład Anatomii Stosowanej AR w Poznaniu).
       Wyniki badań wykopaliskowych w Lądzie były na bieżąco publikowane w licznych sprawozdaniach ogłaszanych m. in. w roczniku muzealnym "Fontes Archaeologici Posnanienses". W 1974 roku zorganizowano seminarium naukowe (fot. 14-16), które pozwoliło zapoznać się z ówczesnymi osiągnięciami ekspedycji lądzkiej. Referaty wygłoszone podczas tej konferencji, jak też głosy padające w dyskusji, opublikowano w 1978 roku (W. Błaszczyk [red.] 1978). W 1986 roku ukazała się monografia dwóch cmentarzysk, odkrytych na terenie grodziska oraz na jednej z osad przygrodowych (L. Krzyżaniak [red.] 1986). Po zakończeniu wykopalisk w Lądzie, w 1987 roku powstała monografia grodziska, która w formie maszynopisu została złożona w bibliotece Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (M. Zeylandowa 1987). Niestety, problemy finansowe oraz ówczesne perturbacje na rynku wydawniczym sprawiły, że wymieniona praca nie została opublikowana. Brak tego opracowania w niewielkim stopniu rekompensuje zwięzłe omówienie wyników lądzkich wykopalisk, dokonane w formie hasła przez Andrzeja Wędzkiego (1996) w "Słowniku starożytności słowiańskich". Na dodatek, pojawiły się nowe źródła archeologiczne, które dostarczyły szeregu cennych danych do studiów nad lądzkim kompleksem osadniczym. Do najważniejszych należy zaliczyć badania powierzchniowe AZP oraz badania ratownicze w Lądzie, przeprowadzone przez Krzysztofa Gorczycę i Józefa Kapustkę z Muzeum Okręgowego w Koninie, a także prace wykopaliskowe na nadwarciańskich grodziskach w Spławiu-Wodzisku i Samarzewie, wykonane przez Michała Brzostowicza z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.
       Nowe źródła, a także znaczny postęp studiów nad problematyką wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny wzbogaciły naszą wiedzę na temat Lądu i jego zaplecza osadniczego. To spowodowało, że grodzisko lądzkie znów zajęło poczesne miejsce w planach badawczych Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Naszym głównym zadaniem jest ponowne opracowanie i opublikowanie wyników wykopalisk na tym obiekcie, uzupełnionych o nowe materiały, a także wyniki analiz specjalistycznych, wykonanych przez przedstawicieli nauk współpracujących z archeologią. Dotychczasowe osiągnięcia pozwalają już jednak na przedstawienie wstępnego zarysu dziejów lądzkiego ośrodka grodowego, funkcjonującego od czasów przedpiastowskich do okresu rozbicia dzielnicowego.
       Grodzisko w Lądzie położone jest na jednej z piaszczystych kęp (tzw. "Rydlowej Górze"), wznoszących się w pradolinie Warty, na prawym brzegu tej rzeki, w odległości około 2 km na południe od klasztoru pocysterskiego. Jeszcze dziś, w okresie wiosennych wylewów, woda zajmuje okoliczne łąki, zamieniając wspomniane wyniesienie w wyspę. Można więc stwierdzić, że usytuowana na nim warownia odznaczała się znakomitymi walorami obronnymi. Niestety, data wzniesienia tego grodu nie jest znana. W starszej literaturze przedmiotu przyjmowano, iż powstał on w czasach przedpiastowskich, w VII/VIII (A. Wędzki 1996) lub VIII/IX wieku (M. Zeylandowa 1987). Jednak w świetle obecnej wiedzy na temat początków osadnictwa grodowego w Wielkopolsce, a także dat dendrochronologicznych uzyskanych dla pobliskich grodzisk w Samarzewie (po 920-930 roku) i Spławiu-Wodzisku (po 899 roku), sugerowana metryka wydaje się zbyt wczesna. Najprawdopodobniej gród w Lądzie założony został na początku X lub w IX/X stuleciu. Początkowo stanowił on niewielką warownię, o średnicy 60 m, otoczoną wałem o szerokości 9-11 m. Z zabudową najstarszego grodu, Maria Zeylandowa (1987) łączy trzy obiekty, z których wydobyto ułamki naczyń glinianych, przęślik i osełkę. Z innych znalezisk wyróżnić należy dwie ostrogi, z których jedna została znaleziona na terenie osady przygrodowej.
       Wydaje się rzeczą prawdopodobną, że gród w Lądzie funkcjonował w ramach niewielkiej wspólnoty terytorialnej, działającej w rejonie ujścia Prosny do Warty, dysponującej dodatkowo warowniami w dzisiejszych Raszewach (pow. Jarocin), Spławiu-Wodzisku (pow. Września) i Samarzewie (pow. Słupca). Dzięki wykopaliskom przeprowadzonym na wymienionych obiektach wiemy, że wszystkie zostały spalone jeszcze w pierwszej połowie X wieku i nigdy nie zostały odbudowane (M. Brzostowicz 2003). Ślady pożaru odkryto również w Lądzie, jednak tutejszy gród, w odróżnieniu od pozostałych, działał jeszcze w następnych stuleciach. Opisane wydarzenia można wiązać z ekspansją piastowską na tereny nadwarciańskie. Wydaje się, iż inkorporacja tych ziem dokonała się w trakcie wyprawy wojennej, która przyczyniła się do zniszczenia lokalnych warowni. Gród w Lądzie odbudowano zapewne ze względu na jego dogodne położenie przy skrzyżowaniu ważnych szlaków wodnych i lądowych (A. Wędzki 1966).
          Odbudowana warownia, obsadzona już załogą piastowską, zyskała potężniejsze fortyfikacje, których głównym elementem był wał, liczący - wraz z odsadzką - około 25 m szerokości. Z zabudową wnętrza Maria Zeylandowa (1987) łączy fragment spalonej chaty, 4 jamy o nieokreślonej funkcji oraz dołki posłupowe, związane prawdopodobnie z konstrukcjami innych budynków. W różnych punktach grodziska stwierdzono również ślady warstwy osadniczej z materiałem charakterystycznym dla fazy D wczesnego średniowiecza (około połowa X-pierwsza połowa XI wieku). Z wymienionych zespołów (tj. obiektów i warstwy osadniczej) pochodzi kilkanaście całych i kilkadziesiąt tysięcy fragmentów naczyń glinianych, żelazny grot strzały, moneta Ottona I, odważnik do wagi, ozdoby (pierścionki, paciorki szklane, ołowiany kabłączek skroniowy) oraz pozostałości narzędzi i przedmiotów codziennego użytku (m. in. noże, sierpy, krzesiwo, fragment kłódki, osełki kamienne, kabłąk wiadra, przęślik z różowego łupku, przęśliki gliniane, szydła kościane i rogowe, oprawka rogowa, iglice, hetka).
       Z badań dendrochronologicznych wiadomo, że gród drugiej fazy powstał po 940 roku (M. Krąpiec 1998; M. Kara, M. Krąpiec 2000). Ślady spalenizny, widoczne w północnej i wschodniej części wału oraz w wewnętrznej partii grodziska wskazują, że również ta warownia uległa zniszczeniu w trakcie pożaru. Schyłek drugiej fazy funkcjonowania twierdzy lądzkiej nastąpił w pierwszej połowie XI wieku. Okoliczności jej upadku nie są jasne. Niektórzy badacze (M. Zeylandowa 1978; 1987; A. Wędzki 1996) uważają, że do zniszczenia grodu doszło w trakcie najazdu Brzetysława w 1038 roku. Zdaniem Marii Zeylandowej (1978), Ląd znalazł się wówczas na trasie przemarszu wojsk czeskich z południa w kierunku Giecza, Gniezna i Poznania (M. Zeylandowa 1978). W tym kontekście musimy zastanowić się nad pytaniem, dlaczego Brzetysław, po zdobyciu naszego grodu, w swym pochodzie na "stolicę" piastowską podążył traktem na Giecz, a nie skorzystał z krótszej drogi (A. Wędzki 1966), która biegła tędy z Kalisza? Z pewnością problem wymaga dalszych badań. Jakkolwiek więc, łączenie upadku "drugiej warowni" lądzkiej z kryzysem państwa polskiego w latach trzydziestych XI wieku nadal wydaje się zasadne, to jednak wyjaśnienie okoliczności jej spalenia stanowi wyzwanie dla archeologów i historyków.


       Z badań archeologicznych wynika, że zniszczony gród został dość szybko odbudowany. Zdaniem Marii Zeylandowej (1987), odnowiona wówczas warownia przeżyła najświetniejszy okres swojego rozwoju. Poszerzony wał umocniony został od zewnątrz kamiennym płaszczem oraz rozbudowaną odsadzką z brukiem kamiennym (fot. 2, 3, 4). Ten system fortyfikacji, występujący w pasie o szerokości 30 m, rozpoznano w północnej i w północno-wschodniej partii grodziska. Nie stwierdzono go jednak w części południowej stanowiska. Z analizy opracowania Marii Zeylandowej (1987) wynika natomiast, że doszło tu do rozbiórki starszego wału i powiększenia warowni o - przylegającą od południa - osadę przygrodową. Jednak ślady jej obwarowania odkryto jedynie w części zachodniej. Całość założenia otaczała fosa, która od strony północno-wschodniej dochodziła nawet do 5 m szerokości (fot. 5). Tu właśnie odkryto płaskodenną łódź klepkową (M. Zeylandowa 1984; P. Smolarek 1985), która jednak nie jest związana z czasami funkcjonowania grodu (fot. 6, 7). Z zabudową trzeciej fazy warowni lądzkiej badaczka łączy plamy spalenizny (fot. 8), skupiska polepy oraz luźnych kamieni, nie tworzących zwartych układów. Jamy posłupowe, odkryte na zniwelowanej partii wału wiąże natomiast z konstrukcjami budynków. W poszerzonej części grodu stwierdzono warstwę osadniczą, w obrębie której wystąpiły skupiska kamieni oraz pozostałości obiektów o charakterze produkcyjnym. Do zabytków ruchomych, związanych z omawianą fazą rozwoju grodu lądzkiego, Maria Zeylandowa zalicza ułamki naczyń, paciorki szklane, pierścionki, fragmenty bransolety, fragment wagi, fragment pochewki grzebienia, amulet z kła dzika oraz zdobiony krążek bursztynowy.


       Świadectwem ówczesnej rangi ośrodka grodowego w Lądzie, jest obecność dwóch kościołów (św. Andrzeja i św. Piotra), wzmiankowanych po raz pierwszy w falsyfikacie dokumentu z rzekomo 1236 roku. Pozostałości jednego z nich odkryto na osadzie przygrodowej, sąsiadującej z warownią od strony północnej (fot. 10). W ocenie badaczy stanowił on jednonawową budowlę, o wymiarach 7 x 9 m, zamkniętą półkolistą apsydą (Z. Łabuda 1978). W jej sąsiedztwie odkryto pozostałości cmentarza przykościelnego, na którym zbadano około 200 pochówków . W przekonaniu Marii Zeylandowej (1987), druga świątynia funkcjonowała na terenie grodu. O jej istnieniu świadczyłyby rozwaliska muru, pojedyncze ciosy piaskowcowe, fragmenty szkieł witrażowych oraz liczny zespół płytek ceramicznych, zdobionych ornamentem zoomorficznym oraz geometrycznym. Wspomniane elementy wystąpiły na placu otoczonym przez liczne pochówki (196 grobów - fot. 9), związane - jak się przypuszcza - z funkcjonowaniem tego kościoła. Dotąd badacze zgodnie przypisują świątyni grodowej wezwanie św. Andrzeja, natomiast relikty budowli na osadzie przygrodowej indentyfikują z wymienionym w źródłach kościołem św. Piotra.
       Najbliższe zaplecze warowni tworzyły dwie osady przygrodowe, przylegające od strony północnej oraz południowej. Z relacji Marii Zeylandowej (1987) wynika, że pierwsza z nich funkcjonowała w czasach przedpiastowskich; nie wiadomo jednak, czy powstała jeszcze przed założeniem warowni plemiennej. Jej najstarszy horyzont wyznaczają 23 jamy, związane z obiektami o różnym charakterze. Pozyskano z nich m. in. ułamki naczyń oraz - wspomnianą już - ostrogę z zaczepami haczykowato zagiętymi do wewnątrz. Na fazę D wczesnego średniowiecza (tj. połowa X-pierwsza połowa XI wieku) badaczka datuje 8 obiektów, zaś z fazą E₁-E₂ (druga połowa XI-połowa XII wieku) łączy 5 obiektów. Pozyskano z nich m. in. ułamki naczyń glinianych, noże, krzesiwa, przęśliki, oprawki kościane, złoty pierścionek zdobiony granulacją, fragment naczynia szklanego oraz denarek Władysława II. Z najmłodszym horyzontem rozwoju osady wiązać należy relikty wspomnianego już kościoła św. Piotra oraz położonego przy nim cmentarzyska.
       Niejasno przedstawia się natomiast metryka osiedla przygrodowego, sąsiadującego z warownią od strony południowej (fot. 12). Najstarsze zespoły z tej osady Maria Zeylandowa (1987) datowała na połowę X wieku. Jak pamiętamy, w drugiej połowie XI stulecia, omawiane osiedle miało się stać integralną częścią grodu. Na jego rzecz pracowała również osada na sąsiedniej kępie (Ląd, stanowisko 6A), oddalonej kilkaset metrów na północny wschód od "Rydlowej Góry". W trakcie badań ratowniczych, przeprowadzonych w 1998 roku przez Krzysztofa Gorczycę oraz Józefa Kapustkę z Muzeum Okręgowego w Koninie, odkryto ślady obiektów o charakterze produkcyjnym. Na wschodnim krańcu wspomnianej kępy zbadano 9 grobów, które zdaniem konińskich badaczy są starsze od pochówków z obydwu cmentarzysk przykościelnych. Inne osiedle odkryto na tzw. "Suchej Górze", położonej w odległości około 800 m na północ od grodziska (Z. Kurnatowska, A. Łosińska 1990). W przekonaniu wielu badaczy, związki z grodem utrzymywała osada targowa w Lądku. Nie bez znaczenia jest również fakt występowania w najbliższej okolicy (między Białobrzegiem a Wrąbczynkiem) źródeł solnych oraz urządzeń warzelniczych (pozostałości jednego z nich odkryto w Białobrzegu - A. Jodłowski 1978).
       Z funkcjonowaniem lądzkiego ośrodka grodowego wiążą się także znaleziska dwóch skarbów, pochodzących z Lądku i Lądu. Pierwszy z nich, datowany na X wiek, składał się dirhemów arabskich oraz fragmentów ozdób srebrnych (J. Slaski, S. Tabaczyński 1959). Z drugiego znana jest jedynie moneta Brzetysława, która pozwala odnieść metrykę tego depozytu do pierwszej połowy XI wieku.
       Pierwsze informacje o grodzie lądzkim pochodzą z XII wieku. W bulli papieża Inocentego II z 1136 roku, Ląd wymienia się wraz warowniami (m. in. Gnieznem, Łeknem, Nakłem, Kaliszem), zobowiązanymi do uiszczania dziesięciny na rzecz arcybiskupa gnieźnieńskiego. W przekonaniu wielu badaczy, nasz ośrodek cieszył się w tym czasie dużą rangą jako siedziba kasztelani. O jego znaczeniu świadczy również sprowadzenie cystersów przez Mieszka III Starego. Proces fundacji klasztoru lądzkiego, założonego nieopodal warowni, trwał jednak długo i ostatecznie zakończył się w 1193 lub 1195 roku (A. M. Wyrwa 1995).
       W XIII wieku zarysował się poważny kryzys tutejszego ośrodka grodowego. W znacznym stopniu przyczyniły się do tego konflikty międzydzielnicowe oraz tzw. wojny o Ląd, stoczone między księciem wielkopolskim Bolesławem Pobożnym a Kazimierzem kujawskim. W kontekście tych walk zastanawiają informacje o wzniesieniu jakiegoś zamku przez księcia Kazimierza. Problem jego istnienia był kilkakrotnie podnoszony w literaturze przedmiotu (W. Łuszczkiewicz 1887; A. Wędzki 1966; J. Szymczak 1974), jednak jak dotąd nie doczekał się rozstrzygnięcia. Niewątpliwie sprawę komplikuje niejednoznaczna wymowa źródeł pisanych, z których nie zawsze wiadomo, czy chodziło o budowę nowego zamku czy też wzmocnienie fortyfikacji "starego" grodu. Za niewiarygodną uważa się natomiast informację Jana Długosza o inkastelacji klasztoru lądzkiego. Nie sposób wreszcie pominąć wypowiedzi Marii Zeylandowej (1987), która w trakcie wykopalisk na grodzisku nie stwierdziła śladów zniszczeń powstałych w trakcie wspomnianych walk. Te zaś, jak wiadomo, skończyły się zwycięstwem Bolesława Pobożnego oraz zburzeniem grodu. Ostatecznie teren dawnej warowni przejęli cystersi, a godność kasztelana lądzkiego sprawowana była do XVIII wieku.