Badania wielkopolskich grodzisk wczesnośredniowiecznych cieszyły się zawsze żywym zainteresowaniem archeologów i historyków, a ich wyniki dostarczyły już wielu ciekawych źródeł do studiów nad początkami państwa polskiego. Nie wszystkie tego typu obiekty zostały rozpoznane metodą wykopaliskową. Do niedawna w grupie tych stanowisk znajdowały się pozostałości warowni w Samarzewie, położonej na jednej z piaszczystych kęp w pradolinie Warty. Dotychczasowe przedsięwzięcia sprowadzały się jedynie do powierzchniowych autopsji, podczas których odkrywano ślady spalenizny oraz ułamki naczyń, datowanych przez archeologów na okres od VII-X wieku. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku wykonano krótkie prace sondażowe, celem pozyskania próbek drewna do analiz dendrochronologicznych (informacja ustna dr Michała Kara z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu). Nie dały one jednak pomyślnego rezultatu, a jedyna data (935 r.) jaką udało się uzyskać, nie była przez badaczy traktowana w sposób wiarygodny. Mimo to, grodzisko w Samarzewie jawiło się jako niezwykle interesujący obiekt z punktu widzenia badań nad problematyką okresu przedpiastowskiego w Wielkopolsce. W sposób szczególny przykuwało ono uwagę pracowników Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, którzy przez wiele lat prowadzili wykopaliska w pobliskim Lądzie oraz Spławiu-Wodzisku. Tu właśnie dostrzeżono, że wymienione warownie, wraz z grodziskiem w Raszewach, w pow. Jarocin, zbadanym przez Ericha Blumego w 1912 roku oraz Wojciecha Śmigielskiego w 1976 roku, tworzą skupisko osadnicze, funkcjonujące w rejonie ujścia Prosny do Warty w czasach krótko poprzedzających narodziny państwa piastowskiego. Samarzewo było więc jedynym obiektem, o którym nie posiadaliśmy wartościowych informacji. To właśnie zaważyło na decyzji podjęcia badań wykopaliskowych, których wyniki mają być wykorzystane w sformułowanym już programie studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym w tej części naszego regionu.
       Badania wykopaliskowe na grodzisku w Samarzewie rozpoczęły się w lipcu 2003 roku i są nadal kontynuowane. Do tej pory zdołaliśmy rozpoznać fragment północnej i południowej części stanowiska, zyskując pierwsze dane na temat fortyfikacji i rozplanowania wnętrza dawnej warowni. Mimo śladów zniszczeń obiektu, powstałych w trakcie nowożytnych niwelacji, można stwierdzić, że główną linię umocnień samarzewskiego grodu stanowił wał o szerokości około 10-11 m, licowany od zewnątrz kamiennym płaszczem. W rozsypisku wewnętrznej części wału stwierdzono spalone belki, które zapewne stanowią pozostałość drewnianej ściany, licującej go od strony majdanu. Od zewnątrz wał stabilizowała odsadzka z brukiem kamiennym. Warstwę kamieni stwierdzono również przy wewnętrznej linii umocnień, w północnej części stanowiska. Dotąd nie wyjaśniono ich funkcji. Z zabudową grodziska łączymy pozostałości dwóch prostokątnych chat naziemnych, stwierdzonych w południowej partii obiektu. Jego założenie poprzedziło osadnictwo przedgrodowe, którego ślady stwierdzono pod wałem. Z funkcjonowaniem grodu łączymy znaleziska kilku całych (w tym jednego pucharka) i kilkuset fragmentów innych naczyń glinianych, trzech misek żelaznych typu śląskiego, fragmenty wiaderka, trzech grotów strzał, dwóch noży, dwóch osełek kamiennych, ułamków kości zwierzęcych oraz spalonych ziaren zbóż.
       Najbliższe zaplecze warowni tworzyły dwie osady otwarte. Pierwsza sąsiadowała z grodem od strony wschodniej, druga położona była na odrębnej kępie, wznoszącej się po północnej stronie grodziska. Na terenie pierwszego z wymienionych osiedli rozpoznano pozostałości paleniska, na drugim z nich - relikty kilku obiektów, w tym dwóch chat naziemnych z paleniskami. Z obydwu stanowisk pozyskano liczne ułamki naczyń glinianych (w tym fragment pucharka), haczyk do wędki, osełkę kamienną oraz 3 przęśliki gliniane.
       Z analiz dendrochronologicznych, poczynionych dotąd na próbkach drewna pochodzących z wału w północnej części grodziska wynika, że obiekt ten powstał po 920-930 roku. Funkcjonował chyba krótko, gdyż jeszcze w pierwszej połowie X wieku został spalony, prawdopodobnie w trakcie ekspansji terytorialnej państwa piastowskiego. Osady, jak wynika z analizy ceramiki, w tym również fragmentów zebranych z powierzchni, powstały wcześniej, jednak wydaje się, że nie funkcjonowały już po upadku warowni. Charakter inwentarza ruchomego wskazuje na silne związki zespołu osadniczego w Samarzewie z kręgiem śląsko-czesko-morawskim i tornowsko-klenickim, a obecność ceramiki typu Menkendorf-Szczecin dowodzi również kontaktów z Kujawami, północną Wielkopolską i Pomorzem.
       Wykopaliska w Samarzewie potwierdziły związek tutejszego grodu z warowniami w Raszewach, Spławiu i Lądzie. Wiele problemów pozostaje jednak nie wyjaśnionych. Sądzimy, iż zostaną rozstrzygnięte w trakcie dalszych badań terenowych i gabinetowych.

Michał Brzostowicz