Józef Kostrzewski

Najwybitniejszy archeolog polski XX wieku

Józef Kostrzewski urodził się 25 lutego 1885 roku w Węglewie, w dawnym zaborze pruskim ( obecnie powiat poznański, gmina Pobiedziska), jako starszy syn Stanisława i Elżbiety z domu Brońkańskiej, córki powstańca listopadowego. Rodzina pochodziła ze zubożałej szlachty, choć pradziadek Józefa, szafarz arcybiskupa poznańskiego, został właścicielem całkiem sporego majątku. Młodszy brat, Wacław Kostrzewski, w dorosłym życiu zajmował się administracją dóbr ziemskich.

Dzieciństwo i młodość - w poszukiwaniu własnej tożsamości.

Dzieciństwo i wczesna młodość Józefa Kostrzewskiego zupełnie nie zapowiadały błyskotliwej kariery naukowej. Jakkolwiek nauczył się już czytać w wieku sześciu lat, to jednak początkom jego edukacji towarzyszyły długie i burzliwe peregrynacje szkolne. Przez pół roku chodził do szkoły katolickiej w Węglewie, a następnie, by stać się uczniem gimnazjum, pobierał prywatne lekcje u niemieckiego nauczyciela szkoły ewangelickiej. Przebrnięcie przez 9-letnie gimnazjum zajęło mu trzynaście lat. Uczęszczał do gimnazjów w Ostrowie Wlkp., Gnieźnie oraz w Poznaniu (gimnazjum Wiktorii Augusty - obecnie im. Marcinkowskiego). Młodego Józefa, wielkiego indywidualistę, pociągało wiele pozaszkolnych zajęć i z początku niezbyt przykładał się do nauki. Od najmłodszych lat skwapliwie angażował się w działalność konspiracyjną oraz udzielał się w ruchu przeciwalkoholowym. W 1905 roku opublikował anonimowo w czasopiśmie "Lech" swój pierwszy artykuł, który poświęcił problematyce germanizacji. W lutym 1907 roku uzyskał świadectwo dojrzałości. Po zdaniu matury, Józef Kostrzewski w wieku 22 lat zapisał się na medycynę na uniwersytecie wrocławskim, pragnąc poświęcić się walce z chorobami społecznymi. W czasie studiów bardziej zajmowała go jednak działalność w ruchu abstynenckim niż sama medycyna. Pociągała go także etnologia, w dziedzinie której już wówczas opracował m.in. kwestionariusz strojów ludowych Wielkopolski. Wkrótce zmuszony był przerwać studia, gdyż na skutek 5-tygodniowego aresztu w Warszawie za udział w nielegalnym zjeździe filomatów nie zaliczył obowiązkowych zajęć. Po śmierci matki młodzi Kostrzewscy sprzedali majątek bankowi zajmującemu się parcelacją. Józef ukierunkował wówczas swoją drogę życiową, jego pasją stały się prehistoria i etnologia.

Trudne początki archeologiczne

W 1909 roku Józef Kostrzewski rozpoczął studia z prehistorii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie u profesora Włodzimierza Demetrykiewicza. Studiował tam jednak tylko 1 semestr, gdyż mistrz wziął wkrótce urlop naukowy. W 1910 roku, za poradą Bolesława Erzepkiego, dyrektora Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu, zapisał się na archeologię na Uniwersytecie Berlińskim. Katedrą prehistoryczną kierował tam wówczas profesor Gustav Kossinna, wybitny uczony niemiecki, choć nacjonalista i gloryfikator kultury germańskiej oraz prekursor wielu idei narodowego socjalizmu. Kostrzewski zaraz po rozpoczęciu studiów wyjechał do Londynu, gdzie przez rok zgłębiał literaturę archeologiczną i poznawał zabytki znajdujące się w British Museum. Jak wspomina w swoim pamiętniku, w tym czasie wpisy do indeksu w Berlinie zbierał za niego kolega i tak zaliczył I rok prehistorii. W trakcie studiów berlińskich, przez 3 miesiące pracował jako asystent naukowy w Dziale Prehistorycznym Muzeum f. Völkerkunde w Berlinie. W 1912 roku młody Kostrzewski podjął się pierwszych samodzielnych wykopalisk w Siedleminie. Korzystał wówczas z praktycznych rad księdza Gibasiewicza, który zapoznał go z metodami archeologicznymi, jakie stosował archeolog niemiecki Erich Blume. Dopiero udział w wykopaliskach A. Kiekebuscha, dyrektora Märkisches Museum w Berlinie pozwolił mu w pełni opanować technikę wykopaliskową. W 1912 roku ożenił się też z Jadwigą Wróblewską, Wielkopolanką, która obdarzyła go wkrótce synem Zbigniewem, a z czasem trójką kolejnych dzieci: Bogdanem, Przemysławem i Marią. Czteroletnie studia prehistorii w Berlinie zakończył 20 lipca 1914 roku obroną doktoratu z wynikiem celującym. Młodzieńcze i studenckie lata ostatecznie ukształtowały Kostrzewskiego jako człowieka ogromnie wrażliwego na krzywdę ludzką, gorącego patrioty walczącego o trzeźwość narodu, służącego z całych sił ukochanej prehistorii. Nauczyły go też radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych.

I wojna światowa - Józef Kostrzewski pokazuje na co go stać

1 kwietnia 1914 roku, a więc jeszcze przed obroną doktoratu, Józef Kostrzewski otrzymał posadę II konserwatora Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu - kierownika Działu Prehistorycznego. Miał wówczas 29 lat. Muzeum było w zasadzie zmuszone do przyjęcia fachowca w Dziale Prehistorycznym z powodu nowo uchwalonej w 1914 roku ustawy wykopaliskowej. Rezultaty przyjęcia nowego pracownika znacznie przerosły najśmielsze oczekiwania. W latach 1914-1918 Józef Kostrzewski uporządkował zbiory muzealne, rozwinął na dużą skalę badania terenowe a także wydał kilka książek (m. in. w 1914 roku - "Wielkopolska w czasach prehistorycznych", w której wysunął przekonanie o tubylczości Słowian na ziemiach polskich oraz dwa kolejne tomy Albumu Zabytków Przedhistorycznym W. Ks. Poznańskiego - t. III, 1914 r. i t. IV, 1915 r.). Od 1915 roku działał Kostrzewski jako sekretarz Wydziału Historyczno-Literackiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w 1916 roku powołał Towarzystwo Muzealne (działało do 1921 r.). Wydawał też Zapiski Muzealne (1916- 1920), opracował kwestionariusz archeologiczny (1917), wykładał w Towarzystwie Wykładów Naukowych oraz reaktywował Komisję Archeologiczną PTPN (1918-1927). W wieku 33 lat, 18 lutego 1918 roku, habilitował się na Uniwersytecie Króla Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie został docentem prehistorii i miał rozpocząć swe pierwsze wykłady uniwersyteckie.

Okres międzywojenny - lider polskiej archeologii

Zanim jednak podjął pracę wykładowcy we Lwowie, zmieniła się sytuacja w rodzinnej Wielkopolsce i w Poznaniu. 11 listopada 1918 roku z inicjatywy profesora Heliodora Święcickiego, prezesa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w siedzibie Towarzystwa odbyło się posiedzenie tzw. Komisji Uniwersyteckiej. Sekretarzem owej Komisji został wówczas Józef Kostrzewski, który z racji pełnionej funkcji stał się wkrótce jednym z organizatorów, założonego w 1919 roku, Uniwersytetu Poznańskiego. W kwietniu tegoż roku otrzymał on nominację na profesora zwyczajnego i został pierwszym kierownikiem katedry prehistorii. Od tego momentu rozpoczął się okres burzliwego rozwoju archeologii poznańskiej, którego siłą sprawczą był sam Józef Kostrzewski, określany później mianem twórcy tzw. szkoły poznańskiej w archeologii i współtwórcą teorii autochtonizmu Słowian. Do 1939 roku studia prehistorii ukończyło kilkanaście osób, z których wiele współtworzyło archeologię polską po II Wojnie Światowej. Uniwersytet i praca w Muzeum Mielżyńskich to tylko drobny wycinek działalności Profesora w tym czasie. W 1918 r. Józef Kostrzewski brał udział w polonizacji niemieckiego Muzeum Cesarza Fryderyka i przemianowania go na Muzeum Wielkopolskie. W latach 1923-1924, z jego inicjatywy, udało się połączyć zbiory owego Muzeum z Muzeum im. Mielżyńskich, a sam inicjator został wówczas kierownikiem połączonego i autonomicznego Działu Prehistorycznego Muzeum Wielkopolskiego. W 1919 roku Kostrzewski założył czasopismo "Przegląd Archeologiczny", które stało się wkrótce jednym z ważniejszych periodyków archeologicznych w Polsce. Rok później utworzył Polskie Towarzystwo Prehistoryczne, a w 1926 roku czasopismo "Z otchłani wieków". Profesor Kostrzewski brał udział w wielu konferencjach i zjazdach naukowych w całej Europie. Był członkiem Międzynarodowego Instytutu Antropologicznego w Paryżu (od 1922 r.), Fińskiego Towarzystwa Archeologicznego (od 1926 r.) oraz Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1928 r.). Z zagranicznymi muzeami prowadził wymianę zabytków, aby mieć materiał poglądowy i edukacyjny do nauczania studentów. Wraz ze współpracownikami rozpoczął na niebywałą dotąd skalę badania terenowe, które objęły nie tylko Wielkopolskę, ale także Śląsk, Pomorze itd. Do największych należały wykopaliska na grodziskach wczesnośredniowiecznych w Gnieźnie i Poznaniu, a prawdziwą rewelacją stało się odkrycie Biskupina, gdzie zapoczątkował pionierskie badania o dużym rozmachu na reliktach grodu z czasów kultury łużyckiej. Głośnym wykopaliskom towarzyszyła umiejętna popularyzacja odkryć. Za swoje zasługi otrzymał Józef Kostrzewski liczne odznaczenia polskie i zagraniczne, w tym Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, krzyż oficerski Legii Honorowej i krzyż komandorski łotewskiego orderu Trzech Gwiazd.

Wojna czyli wieczne tułactwo

W chwili wybuchu wojny Józef Kostrzewski miał 54 lata. Poszukiwany przez Gestapo za przedwojenne polemiki z niemieckimi archeologami, ukrywał się w różnych miejscach Generalnej Guberni pod zmienionym nazwiskiem Edmunda Bogdajewicza. Wspomagany materialnie przez różne osoby, nie rezygnował z pracy naukowej, co więcej, udało mu się napisać w tych trudnych czasach aż 5 książek. W okresie okupacji ucierpiała jednak rodzina Profesora. Wojny nie przeżył jeden z jego synów, Przemysław, a dom w Poznaniu został wyrabowany i zdewastowany. Poważnie zniszczony został też warsztat pracy uczonego.

Okres powojenny - trudna odbudowa

Rok 1945 był dla Józefa Kostrzewskiego czasem powrotu do domu i aktywnego życia. Dowiedziawszy się, że w czasie wojny Niemcy usamodzielnili dawny Dział Prehistoryczny Muzeum Wielkopolskiego, Kostrzewski postarał się z miejsca o jego nowy szyld - "Muzeum Prehistoryczne", które stało się samodzielną jednostką znaną od 1949 roku pod nazwą Muzeum Archeologiczne. Mimo zaawansowanego już wieku i nienajlepszego stanu zdrowia wyremontował Muzeum i odzyskał jego mienie. Reaktywował także Instytut Prehistoryczny, Polskie Towarzystwo Prehistoryczne, a także powołał na nowo czasopisma "Z otchłani wieków" i "Przegląd Archeologiczny". Pełnił również rolę konserwatora zabytków na Wielkopolskę, a początkowo także Pomorza i Ziemi Lubuskiej. Wznowił wykopaliska w Biskupinie i rozpoczął na dużą skalę badania powierzchniowe. Okresowe trudności nie przeszkodziły Profesorowi w aktywnym udziale w towarzystwach i międzynarodowych kongresach naukowych. Cały czas był ogromnie czynny w życiu naukowym, wydał kilkaset opracowań naukowych, w tym wiele książek. W 1950 r. powojenne władze wysłały Józefa Kostrzewskiego na uniwersytecką emeryturę, pozwalając mu jednak nadal kierować Muzeum Archeologicznym. Na katedrę prehistorii powrócił po przełomie politycznym w 1956 r. i zawiadywał nią do 1960 roku. Wcześniej, bo w 1958 roku. zrezygnował z kierowania Muzeum. Zmarł w Poznaniu 19 października 1969 roku, w wieku 84 lat.

Zasługi profesora Kostrzewskiego zostały docenione zarówno przez władze polskie, jak i różne zagraniczne towarzystwa i organizacje naukowe. Otrzymał m. in. doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1947), Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu (1960) oraz odnowił doktorat na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. Był członkiem Jutlandzkiego Towarzystwa Archeologicznego w Danii (1956), członkiem Polskiej Akademii Nauk (1957), członkiem honorowym Instytutu Zachodniego oraz Jugosłowiańskiego Towarzystwa Archeologicznego w Belgradzie (1965). Otrzymał też Krzyż Komandorski Orderu Grzegorza Wielkiego (1964).

Jarmila Kaczmarek