"W blasku królewskiego majestatu. Wielkopolska w czasach Kazimierza Wielkiego"

Nasz wielki dziejopis Jan Długosz, przedstawiając na kartach swojej kroniki chwalebne czyny króla Kazimierza Wielkiego, zapisał znamienne słowa, które na wiele pokoleń utrwaliły się w świadomości historycznej Polaków: "Tak wielka. tkwiła w nim (Kazimierzu) chęć uświetnienia i wzbogacenia Królestwa Polskiego, że podejmował bardzo trudne i znaczne wydatki na budowę murowanych kościołów, zamków, miast i dworów, dokładając do tego wszelkich starań tak, żeby Polskę, którą zastał glinianą, drewnianą i brudną, zostawić murowaną i nadać jej wielki rozgłos, co mu się też i udało". Chociaż z lektury owego zdania wyłania się nieco wyidealizowany obraz dokonań władcy, to jednak informacje w nim zawarte nie odbiegają od ówczesnej rzeczywistości. Okazuje się, że w prawie każdym zakątku dzisiejszej Polski spotkać można pozostałości kultury materialnej i artystycznej, zwłaszcza zabytki architektury, które przypominają o dawnej świetności i królewskim majestacie Kazimierza Wielkiego.

       Blask owego majestatu sięgnął również Wielkopolski. Król Kazimierz był tutaj nie tylko częstym gościem, doglądającym z pozycji władcy swoich nadwarciańskich ziem, ale troszczył się również o ich rozwój, przebudowując stare grody i wspierając organizację nowych miast i zamków. Obliczono, że w czasach Kazimierza Wielkiego lokowano w Wielkopolsce osiemnaście miast, przy czym monarcha chętnie udzielał zezwoleń na zakładanie nowych ośrodków miejskich i obdarzał je przywilejami. Oprócz dawnych stołecznych grodów Poznania i Gniezna, istotną rolę polityczną i gospodarczą pełniły tutaj przede wszystkim prężnie rozwijające się miasta Kalisz, Pyzdry i Konin, a także założone przez samego króla Koło. Władca czynił starania o podniesienie walorów obronnych owych miast, wiążąc je z systemem budowanych w Wielkopolsce zamków i fortalicji, które należą w wielu przypadkach do najwspanialszych dzieł architektury murowanej czasów Kazimierza Wielkiego. Są to kasztele i rezydencje królewskie ulokowane w zachodniej i północnej części Wielkopolski (Międzyrzecz, Nakło, Wieleń) oraz w jej części południowo-wschodniej w dorzeczu środkowej Warty i Prosny (Pyzdry, Konin, Koło, Kalisz, Ostrzeszów, Bolesławiec). W czasach panowania Kazimierza Wielkiego nie zapomniano również o architekturze sakralnej, która przybrała cechy nowego stylu zwanego gotyckim. Na okres rządów arcybiskupich Jarosława Bogorii Skotnickiego przypadła budowa katedry gnieźnieńskiej opartej na schemacie katedr francuskich, a w roku 1356 rozpoczęto przebudowę korpusu nawowego katedry poznańskiej, w której Kazimierz Wielki ufundował nagrobek Bolesława Chrobrego.

       Wystawa "W blasku królewskiego majestatu", zorganizowana dla upamiętnienia siedemsetnej rocznicy urodzin Kazimierza Wielkiego, ukazuje obraz kultury materialnej i artystycznej Wielkopolski w czasach panowania tego monarchy. Zaprezentowane są na niej najciekawsze eksponaty archeologiczne oraz dokumenty i zabytki sztuki, pochodzące z głównych za rządów króla Kazimierza ośrodków miejskich ziemi nadwarciańskiej oraz wzniesionych z jego inicjatywy zamków i fortalicji.

       Ekspozycja podzielona jest na dwie zasadnicze części. W pierwszej, staraliśmy się ukazać, zawarty w tytule wystawy, majestat władzy królewskiej Kazimierza Wielkiego. Najlepiej wyrażają go słynne insygnia grobowe tego monarchy (korona, berło i jabłko królewskie) z katedry wawelskiej oraz pochodzący z klasztoru benedyktynek w Sandomierzu, a przypisywany Kazimierzowi Wielkiemu, hełm w typie przyłbicy z tzw. koroną składaną, zwieńczoną andegaweńskimi liliami. Eksponatom tym towarzyszą ponadto ufundowane przez Kazimierza Wielkiego: złoty kielich dla kolegiaty kaliskiej oraz płaskorzeźba Matki Boskiej z sarkofagu Bolesława Chrobrego z katedry poznańskiej. Bardzo istotny element tej części naszej ekspozycji stanowią dokumenty wystawione przez kancelarię królewską Kazimierza Wielkiego, sygnowane znaną pieczęcią majestatyczną tego monarchy. Należą do nich przechowywane na co dzień w Archiwum Państwowym w Poznaniu cztery akta: dla miasta Pyzdry (1356 r.), dla klasztoru cystersów w Bledzewie (1370 r.), dla opactwa benedyktynów w Lubiniu (1346 r.) i dla miasta Poznania (1358 r.).

       Druga część wystawy posiada charakter ekspozycji stricte archeologicznej. Prezentujemy na niej szereg ciekawych zabytków pozyskanych z badań wykopaliskowych prowadzonych w obrębie zamków i fortalicji wybudowanych na terenie Wielkopolski z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Do najważniejszych z nich należą zwłaszcza, wymienione w tzw. Kronice katedralnej krakowskiej oraz Rocznikach Jana Długosza , warownie w Międzyrzeczu, Pyzdrach, Bolesławcu, Kole, Ostrzeszowie i Kaliszu. Pozyskane w wyniku badań eksponaty to głównie militaria, monety oraz rozmaite przedmioty żelazne i kościane stanowiące ślad po kulturze rycerskiej XIV wieku. Tło do owych fortalicji w tej części ekspozycji stanowią wielkoformatowe zdjęcia zachowanych do dzisiaj reliktów zamkowych murów obronnych, pozostałych w Wielkopolsce po Kazimierzu Wielkim.