• Streszczenie
• Spis treści
• Wstęp
• Rozwój systemu komputerowego AZP_Fox
• Struktura danych
• Funkcje systemu AZP_Fox

Ograniczenia finansowe nie pozwoliły, jak dotąd, na utworzenie centralnej, ogólnopolskiej bazy danych, co wymagałoby zastosowania komputera dużej mocy. W tej sytuacji, jako rozwiązanie optymalne, zaproponowaliśmy model złożony z szeregu rozproszonych, regionalnych baz danych, opartych na jednolitej strukturze danych i zarządzanych za pomocą identycznego oprogramowania, zainstalowanego na komputerach klasy PC. W roku 1990 program System AZP został przyjęty przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków jako standardowe oprogramowanie dla placówek Państwowej Słuaby Ochrony Zabytków. Dotąd zarejestrowano ponad 60 użytkowników omawianego programu; wprowadzili oni już około 200.000 kart ewidencyjnych AZP.

Prezentowany tu system umożliwia automatyczne wykonywanie następujących czynności:

Wkrótce po rozwinięciu się na szerszą skali badan AZP, w poszczególnych województwach zaczęły powstawać bogate rejestry archeologiczno-konserwatorskie, utworzone z kart ewidencyjnych stanowisk archeologicznych; po kilku latach liczebność ich sięgnęła ok. 5.000-25.000 pozycji na szczeblu wojewódzkim i ponad 200.000 - w archiwum ogólnokrajowym, znajdującym sii w Ośrodku Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Stało się wówczas oczywiste, że tylko zastosowanie techniki komputerowej umoażiwi wydajne i skuteczne wykorzystanie tego cennego zasobu informacji archeologicznych. W roku 1986 Muzeum Archeologiczne w Poznaniu przedstawiło pierwszą wersjię programu do tworzenia i obsługi baz danych o stanowiskach archeologicznych pod nazwą System_AZP, wersja 1.0. Opracowano go we współpracy z Politechniką Poznańską (Ryszard Liska). System ten był przeznaczony do pracy z komputerami 8-bitowymi; napisano go w języku programowania dBASE II / CP/M. Przyjęta struktura danych obejmowała - z nieistotnymi wyjątkami -pełen zakres informacji zawartych na Karcie Ewidencyjnej Stanowiska Archeologicznego, stosowanej w badaniach AZP (ryc. 5-6 na s. 14-15). Struktura ta składała sii z dwóch plików danych, zawierających łącznie 41 pól.

W rezultacie dalszych prac, prowadzonych przez nasze Muzeum wspólnie z Zakładem Sieci Komputerowych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu (Bogdan Gliniecki), w 1989 roku powstała pierwsza wersja tegoa programu, przeznaczona dla komputerów klasy PC (System_AZP, wersja 2.0 i następe). Zastosowano tu język programowania Clipper '87 / DOS. Jak już wspomniano we wstępie, z uwagi na ograniczenia finansowe, w dalszym rozwoju omawianego systemu zdecydowano się na wybór modelu zdecentralizowanego, złoaonego z rozproszonych baz danych o charakterze regionalnym. Zostały one zainstalowane na komputerach klasy PC, a do zarządzania nimi użyto identycznego oprogramowania. Model ten uznano jako korzystniejszą alternatywę wobec kosztownej, scentralizowanej bazy danych o zasięgu ogólnokrajowym. Kolejni użytkownicy Systemu_AZP ocenili go jako program wydajny i łatwy w obsłudze. Wkrótce potem został on oficjalnie uznany przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie jako standardowe oprogramowanie dla placówek Paistwowej Służby Ochrony Zabytków. W następnych latach omawiany program poddawano kolejnym udoskonaleniom, które objęły również niewielkie zmiany w strukturze danych.

Program drugiej generacji: AZP_Fox

Po zakończeniu prac nad pierwszą wersją systemu dla komputerów klasy PC, zespół skupiony przy Muzeum Archeologicznym w Poznaniu dysponował już stosunkowo bogatymi doswiadczeniami, zebranymi podczas jego intensywnego użytkowania w codziennej pracy muzealnej i konserwatorskiej. Jednocześnie, w miarę jak program rozpowszechniał się w innych cziściach kraju, otrzymywaliśmy od dalszych użytkowników szereg praktycznych uwag i sugestii dotyczących kierunków jego dalszego rozwoju. W międzyczasie pojawiły się nowe, bardziej wydajne narzięzia programistyczne do tworzenia systemów baz danych. Efektem splotu wszystkich tych czynników było opracowanie następnej (trzeciej), gruntownie zmienionej wersji systemu, przy zastosowaniu jednego z najnowszych i najwydajniejszych narzędzi programistycznych, jakie były wówczas dostępne, tj. FoxPro, wersja 2.0 / DOS. Zadanie to zrealizwano w roku 1993 we współpracy z firmą Datex Consulting Poznai (Marek Grajek, Michał Kunze i Marek Wawrzyniak); w jego rezultacie powstał program AZP_Fox. Zachowując dotychczasową strukturę danych (s. 24-25), wersja ta okazała się być ok. 15 razy szybsza i znacznie łatwiejsza w użyciu od poprzedniej.

Użytkownik otrzymał m.in. nastipujące usprawnienia:
(i) pełne sterowanie programem przy pomocy myszy i / lub systemu menus,
(ii) rozszerzoną kontroli poprawności wprowadzania danych,
(iii) pomoc kontekstową (tj. automatycznie dostosowywaną do miejsca w programie, z którego została ona wywołana przez użytkownika),
(iv) edytor warunków selekcji, dający użytkownikowi dostęp do wszystkich pól kartoteki oraz do szeregu podstawowych operatorów logicznych,
(v) usprawnioną funkcję wstępnej analityki danych,
(vi) bogaty zestaw wydruków, w tym również definiowanych samodzielnie przez użytkownika.

Zastosowanie nowego narzędzia programistycznego pozowoliło na przygotowanie dwóch wersji systemu, w zależności od rodzaju używanego sprzętu: szybszej, nazwanej AZP_Fox, wersja 1.5X, która wymaga co najmniej czterech megabajtów (MB) pamiici RAM oraz standardowej, o nazwie AZP_Fox, wersja 1.5, którą można uruchamiać na komputerach o znacznie mniejszej pamiici RAM (minimum: 2 MB).

W roku 1994 opracowano kolejną, zmodyfikowaną wersję systemu AZP_Fox, oznaczoną jako wersja 1.65; do jej przygotowania posłużono się pakietem narzędziowym FoxPro, wersja 2.5 / DOS. Po raz pierwszy wykonano wówczas dwie wersje językowe systemu: polską i angielską. W konsekwencji, aktualna wersja systemu jest dostępna w czterech wariantach: dwóch szybkich (X) i dwóch standardowych, z których każdy występuje w wersji polsko- i angielskojęzycznej.

Opisywany system ulega kolejnym przemianom i ulepszeniom; aktualna wersja, przygotowana przez Dorotę Chmiel z firmy Datex Consulting Poznań, oznaczona jest jako 1.8 (w wersji polskiej) i 1.8 E (w wersji angielskiej). Omawiane oprogramowanie jest rozpowszechniane bezpłatnie wśród wszystkich użytkowników poprzednich wersji oraz innych zainteresowanych osób i instytucji. Obecnie istnieje około 60 zarejestrowanych użytkowników tego programu, którzy wprowadzili już ponad 200.000 kart ewidencyjnych stanowisk. W przygotowaniu znajduje się koncepcja dalszej rozbudowy systemu, przewidująca m.in.:

1) włączenie do niego pewnych elementów graficznych (mapy obszarów AZP, rysunki ważniejszych materiałów zabytkowych),
2) automatyczne wypełnianie karty KESA.

W swym obecnym kształcie, system AZP_Fox pomyślany jest jako narzędzie do tworzenia podstawowej dokumentacji archeologicznej oraz do jej efektywnego wykorzystywania na różnych polach profesjonalnej działalności archeologicznej, tj.: naukowo-badawczym, muzealnym, konserwatorskim i dydaktyczno-edukacyjnym. Twórcy systemu adresują go do zespołów badawczych i indywidualnych badaczy, muzeów archeologicznych oraz Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. Posługując się systemem AZP_Fox, archeolog może - znacznie sprawniej niż przy pomocy metod tradycyjnych - tworzyć kartoteki stanowisk archeologicznych dotyczące wybranego regionu, okresu chronologicznego, kultury archeologicznej bądź własnego problemu badawczego, a następnie - zarządzać tymi zbiorami danych, m.in. dokonując ich wstępnej analizy. System ten jest szczególnie przydatny na polu archeologiczno-konserwatorskim w skali regionalnej, zapewniając konserwatorowi pełną kontrolię nad danymi o wszystkich stanowiskach, znajdującymi się w zasięgu jego zainteresowań.


===============================================================
ROK PROGRAM NARZĘDZIE PROGRAMISTYCZNE SPRZĘT
===============================================================

1986 System_AZP, wersja 1.0 dBASE II/ CP/M Amstrad-Schneider (8-bit)
1987 System_AZP, wersja 2.0 Clipper '87 / DOS PC XT
1989 System_AZP, wersja 2.1 " " PC AT
1990 System_AZP, wersja 2.2 " " PC 386 SX
1992 System_AZP, wersja 2.3 " " PC 386 DX
1992 System_AZP, wersja 3.0 " " " "
1993 AZP_Fox, wersja 1.0 FoxPro, wersja 2.0 / DOS PC 486
1994 AZP_Fox, wersja 1.65 FoxPro, wersja 2.5 / DOS PC 486 DX2
1995 AZP_Fox, wersja 1.8 FoxPro, wersja 2.6 / DOS PC 486 DX4
-----------------------------------------------------------------------------------------------
1996 AZP_Win, wersja 1.0 Visual FoxPro, PC Pentium
wersja 3.0 / MS Windows
===============================================================
Obecnie: ponad 60 zarejestrowanych użytkowników i około 200.000 wprowadzonych
kart ewidencyjnych AZP
===============================================================

Każde stanowisko wprowadzone do systemu identyfikowane jest w dwojaki sposób:
(1) miejscowość + numer stanowiska w miejscowości, np.: Poznań 15;
(2) obszar AZP + numer stanowiska na obszarze, np.: 042-25/081).

Drugi z identyfikatorów jest zindeksowany i na nim opiera się kontrola duplikacji kart (por.: Pliki / Weryfikacja; Ekrany 22-27 na s. 50-57).

Struktura danych została utworzona w oparciu o strukturę Karty Ewidencyjnej Stanowiska Archeologicznego (KESA). W stosunku do swego pierwowzoru, w wersji komputerowej pominięto kilka pól o niewielkiej istotności poznawczej. W kilku innych przypadkach (głównie tam, gdzie formularz tradycyjny zakłada wybór jednej lub kilku spośród zamkniętej listy opcji), zastosowano metodę prostego kodowania (pola 3, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 27). Zawartość tych pól jest automatycznie dekodowana podczas wyświetlania lub wydruku danych.

STRUKTURA PLIKU AZP1XXXX.DBF

===============================================================
LP. NAZWA TYP POLA SZER. IL.M. POLE ZAWARTOŚĆ
POLA POLA DZIES. KOD. POLA
===============================================================
1 MIE tekstowe 25 miejscowość
2 GMI tekstowe 25 gmina
3 WOJ tekstowe 2 x województwo
4 NRO tekstowe 6 nr obszaru AZP
5 NSM tekstowe 3 nr stanowiska w miejscowości
--------------------------------------------------------------------------------------------
6 NSO numeryczne 3 " " na obszarze
7 NRI tekstowe 9 nr inwentarza
8 REG tekstowe 20 mezoregion geomorfologiczny
9 FIZ tekstowe 3 x jednostka fizjograficzna
10 REK tekstowe 2 x rodzaj ekspozycji
--------------------------------------------------------------------------------------------
11 WEK numeryczne 2 x wysokość " (m)
12 KEK tekstowe 12 x kierunek "
13 TER tekstowe 5 x dostipność terenu
14 GLE tekstowe 2 x gleba - określenie ogólne
15 SPE tekstowe 13 " - " specjalist.
--------------------------------------------------------------------------------------------
16 OBS tekstowe 1 x warunki obserwacji
17 POW numeryczne 5 2 x powierzchnia stanowiska (ha)
18 GES tekstowe 1 x gęstość występowania materiałów
zabytkowych na powierzchni stan.
19 ZAG tekstowe 1 x zagrożenie (T/N)
20 ZUW tekstowe 8 rodzaj zagrożenia
--------------------------------------------------------------------------------------------
21 WAR tekstowe 1 x wartość poznawcza stanowiska
22 WNI tekstowe 4 x wnioski konserwatorskie
23 DAT tekstowe 5 data badań AZP
24 AUT tekstowe 15 autor badań
25 SPR tekstowe 2 konsultant
--------------------------------------------------------------------------------------------
26 ZBI tekstowe 10 zbiory
27 ZRO tekstowe 5 x Źródła informacji o stanowisku
28 BAD tekstowe 23 historia badań stanowiska
29 LIT tekstowe 15 literatura
30 MAP tekstowe 7 nr arkusza mapy 1:10.000
-------------------------------------------------------------------------------------------
31 WSP tekstowe 11 współrzędne stanowiska na mapie 1:10.000
32 UWA tekstowe 25 uwagi
33 ILF numeryczne 2 ilość faktów osadniczych
34 SEL numeryczne 1 pole systemowe
=============================================================
** razem ** 275
=============================================================

A. Funkcje użytkownika:

A.1. Wyszukiwanie danych według dowolnych kryteriów:
A.1.1. - prostych (pojedyncza cecha, zawarta w jednym, dowolnym polu, np: "stanowiska kultury przeworskiej"),
A.1.2 . - złożonych (dowolna ilość cech z dowolnej ilości pól, wybranych przez użytkownika, np: "cmentarzyska i osady kultury łużyckiej i przeworskiej z terenu Wysoczyzny Wrzesińskiej i Pojezierza Poznaiskiego, zbadane wykopaliskowo").
A.2. Przeglądanie wyszukanych danych na ekranie monitora: dane o pojedynczym stanowisku są prezentowane na trzech kolejnych ekranach.
A.3. Wstępna analiza danych: tworzenie automatycznych wykazów zawartości dowolnych pól bazy danych wraz z frekwencją każdego hasła;
A.3.1. - analiza prosta - tj. dotycząca zawartości pojedynczego pola; możemy w ten sposób uzyskać np. listę miejscowości, w których występują stanowiska danego rodzaju, listę kultur archeologicznych z danego terenu itp. Wyniki analizy pojedynczego pola mogą być również przedstawione w formie graficznej (użytkownik ma do wyboru 15 diagramów dwuwymiarowych i 32 - trójwymiarowe),
A.3.2. - analiza złożona - dotycząca łącznej zawartości (tj. wszystkich odmian współwystępowania) kilku pól (maksymalnie do pięciu). Funkcja ta pozwala śledzić współwystępowanie interesujących nas cech, zapisanych w kilku polach oraz jego frekwencji (np. szczegółowa struktura typów gleb, na których występują duże osady kultury pucharów lejkowatych - tj. o powierzchni ponad 1 ha).
A.4. Wydruk dokumentów
A.4.1. - przy zastosowaniu gotowych formatów dokumentów, zawartych w systemie (np.: spis stanowisk na obszarze AZP, w gminie lub w miejscowości oraz pełna karta ewidencyjna pojedynczego stanowiska),
A.4.2. - według formatu zdefiniowanego samodzielnie przez użytkownika (możliwość wydruku zawartości dowolnych pól bazy danych w dowolnej kolejności).

B. Funkcje administratora bazy danych:

B.1. Wprowadzanie danych: z możliwością weryfikacji ich poprawności i sygnalizowania błędów,
B.2. Aktualizacja danych: poprawianie, uzupełnianie lub usuwania danych, wprowadzonych uprzednio,
B.3. Weryfikacja poprawności bazy danych (kontrola duplikacji, usuwanie zdublowanych kart itp.).