Spis treści |
Wprowadzenie .................................................................................................................................................... |
7 |
1. Obiekty zweryfikowane z wynikiem pozytywnym ............................................................................................ |
11 |
1.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości ......................................................................................... |
12 |
1.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin ...................................................................................................... |
18 |
1.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 1 ........................................................................................... |
24 |
1.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali
1:10.000 ................................................... |
30 |
1.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów ............................................................................................. |
36 |
1.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów ...................................................................................... |
42 |
1.7. Zestawienie statystyczne ............................................................................................................................ |
48 |
1.8. Mapa 1 ......................................................................................................................................................... |
52 |
2. Obiekty uznawane poprzednio błędnie za grodziska, zweryfikowane
z wynikiem negatywnym ..................... |
55 |
2.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości
......................................................................................... |
56 |
2.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin
...................................................................................................... |
60 |
2.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 2
........................................................................................... |
64 |
2.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000
................................................... |
68 |
2.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów
.............................................................................................
|
72 |
2.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów
...................................................................................... |
76 |
2.7. Zestawienie statystyczne ............................................................................................................................ |
80 |
2.8. Mapa 2
......................................................................................................................................................... |
82 |
3. Obiekty uznawane dotąd za grodziska, wymagające weryfikacji
.................................................................... |
85 |
3.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości
......................................................................................... |
86 |
3.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin
...................................................................................................... |
90 |
3.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 3
........................................................................................... |
94 |
3.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000
................................................... |
98 |
3.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów
............................................................................................. |
102 |
3.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów
...................................................................................... |
106 |
3.7. Zestawienie statystyczne
............................................................................................................................ |
110 |
3.8. Mapa 3
......................................................................................................................................................... |
112 |
Summary ............................................................................................................................................................. |
115 |
Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie, przygotowane w Dziale Konserwatora Zabytków Archeologicznych
na województwo poznańskie (KZA) Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, jest kolejnym
ujęciem podstawowych danych źródłowych o wybranej kategorii stanowisk archeologicznych
(w tym przypadku - grodzisk) w zmodyfikowanej, bardziej funkcjonalnej formie.
Jego poprzednią wersję, o charakterze eksperymentalnym, sporządzono w 1987 roku
i opublikowano jedynie w wersji powielanej (1). Następne katalogi tego typu,
równieź o charakterze niskonakładowym, objęły kolejno: najcenniejsze stanowiska
archeologiczne w województwie poznańskim (2) oraz w Wielkopolsce (3), a także
stanowiska z województwa poznańskiego, wpisane do rejestru zabytów (4). Wymienione
opracowania adresowane są do szeroko pojmowanego środowiska odbiorców informacji
archeologicznej, reprezen-towanego w pierwszym rzędzie przez profesjonalistów-archeologów:
badaczy, muzeologów, konserwatorów i dydaktyków, a także przedstawicieli dyscyplin
pokrewnych oraz zaawansowanych amatorów-hobbystów.
Gromadzenie i przetwarzanie informacji o stanowiskach archeologicznych z terenu
województwa poznańskiego, prowadzone w Dziale KZA naszego Muzeum, uległo znacznemu
przyspieszeniu z chwilą zastosowania w 1986 roku techniki komputerowej. Wkrótce
potem możliwe stało się uruchomienie systemu baz danych dotyczących tej problematyki
(obsługiwanego przy pomocy programu System_AZP, zastąpionego po kilku latach
przez radykalnie zmodernizowany program AZP_Fox). W następnych latach ulegał
on stałemu poszerzaniu i modernizacji, a obecny stopień jego rozwoju umożliwia
już przygotowywanie różnorodnych opracowań, dzięki którym zebrane dotąd dane
źródłowe udostępniane są szerszemu gronu odbiorców, uwalniając ich w wielu przypadkach
od konieczności samodzielnego przeprowadzania żmudnych kwerend. Oczywistym warunkiem
odpowiedniego poziomu takich publikacji jest wysoki stopień poprawności i kompletności
danych, zawartych w systemie komputerowym. Zapewnić to można jedynie poprzez
stałą weryfikację już zebranych informacji oraz ich uzupełnianie w drodze konfrontacji
z innymi, pokrewnymi zasobami danych. Zasadę tę respektowano również podczas
przygotowywania obecnego opracowania. Dane zawarte w omawianej bazie danych zintegrowano
przede wszystkim z bogatymi rezultatami wieloletniej akcji badawczej weryfikowania
grodzisk wielkopolskich, prowadzonej przez Pracownię Wczesnośrednio-wieczną Instytutu
Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu, w większości już opublikowanymi.(5)
Różnice między zastosowanym tu sposobem prezentacji danych źródłowych, a ujęciami
tradycyjnymi, mają dwojaki charakter. Pierwszy aspekt wprowadzonych innowacji
widoczny jest w samej formie publikacji; polega on na zastosowaniu - w miejsce
dotychczasowego, pojedynczego katalogu obiektów, uporządkowanego według jednego,
wybranego kryterium (np. alfabetycznie według nazw miejscowości) - całego zespołu
takich spisów, będących wariantami identycznymi pod względem zawartości faktograficznej,
lecz różniących się sposobem uporządkowania obiektów. Niniejsza praca zawiera
sześć spisów, ułożonych kolejno według:
a) nazw miejscowości (spis 1),
b) nazw gmin (spis 2),
c) numerów obiektów na załączonych mapach 1-3 (a tym samym według numerów
obszarów AZP; spis 3),
d) numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 (układ 1965; spis 4),
e) typów obiektów (spis 5),
f) chronologii obiektów (spis 6).
Kryterium uporządkowania wyróżniono w nagłówku każdego spisu. Tak rozbudowany
układ zapewnia czytelnikowi szybkie dotarcie do interesujących go stanowisk według
odpowiednio wybranego kryterium, bez konieczności przeszukiwania całego spisu.
Drugi aspekt omawianych innowacji ma charakter warsztatowy, a korzyści z ich
zastosowania ujawniają się dopiero w trakcie długofalowej pracy z określonym
zbiorem informacji, zapisanych i przechowywanych w formie elektronicznej; polegają
one przede wszystkim na daleko prostszej niż dotąd procedurze wprowadzania poprawek
i uzupełnień.
Pod względem merytorycznym układ pracy podporządkowany został specyfice weryfikacji
stanowisk archeologicznych, w tym szczególnie grodzisk, która z reguły jest procedurą
wieloetapową, a mimo to w wielu przypadkach nie przynosi jednoznacznych rozstrzygnięć
co do charakteru stanowisk. Z tego powodu wszystkie obiekty z województwa poznańskiego,
określane dotąd jako grodziska, przedstawiono w trzech grupach:
1. Obiekty zweryfikowane z wynikiem pozytywnym (mapa 1),
2. Obiekty uznawane poprzednio za grodziska, zweryfikowane z wynikiem negatywnym
(mapa 2),
3. Obiekty uznawane dotąd za grodziska, wymagające weryfikacji (mapa 3).
Każdy obiekt opisany jest za pomocą 18 cech, dotyczących: przynależności administracyjnej,
położenia (w systemie podziału arkuszy mapy topograficznej "Układ 1965" oraz
na siatce obszarów AZP), numeru decyzji konserwatorskiej, historii badań stanowiska,
stopnia jego dotychczasowego rozpoznania, typu grodziska względnie obiektu pokrewnego,
jego pozycji chronologicznej, miejsca przechowywania zbiorów, rodzaju dokumentacji
i miejsca jej przechowywania, podstawowych pozycji literatury źródłowej, stanu
zachowania stanowiska i obecnego sposobu jego użytkowania, wniosków konserwatorskich
dotyczących niezbędnych oraz zalecanych czynności na stanowisku, wreszcie uwag
dodatkowych. Dane te, zestawione w formie tabeli, tworzą spis obiektów danej
grupy. Każdej mapie towarzyszy sześć takich spisów, identycznych pod względem
zawartości, lecz - jak już wspomniano powyżej - uporządkowanych według kolejnych
kryteriów, uznanych przez autorów za najistotniejsze dla czytelnika.
Poniżej omówiono poszczególne rubryki, sposób ich tworzenia i zastosowane skróty
bądź konwencje zapisu danych:
Rubryka 2 - Miejscowość: Jako zasadę przyjęto przynależność administracyjną
terenu
stanowiska, ustaloną w oparciu o granice miejscowości na mapach topograficznych
w skali 1:10.000 na dzień 1.1.1983 r. (identyczną zasadę stosuje się w odniesieniu
do
całości badań AZP w województwie poznańskim).
Rubryka 3 - Numer stanowiska w miejscowości: We wszystkich możliwych przypadkach
podano
dane po weryfikacji, dokonanej w trakcie badań AZP.
Rubryka 4 - Gmina: Według aktualnego podziału administracyjnego.
Rubryka 5 - Dawny powiat: Według podziału administracyjnego, obowiązującego
do roku 1975.
Rubryka 6 - Numer obszaru AZP / numer stanowiska na obszarze AZP: Według dokumentacji
badań AZP (luki dotyczą terenów nie objętych jeszcze tymi badaniami).
Rubryka 7 - Numer na mapie (1, 2 lub 3): Numer obiektu na odpowiedniej mapie
w niniejszym
opracowaniu.
Rubryka 8 - Numer arkusza mapy topograficznej w skali 1:10.000: Dotyczy mapy
topograficznej w
układzie 1965, stanowiącej podstawę dokumentacji kartograficznej badań AZP
w
województwie poznańskim.
Rubryka 9 - Numer decyzji konserwatorskiej: Numer decyzji o wpisaniu obiektu
zabytkowego do
rejestru zabytków województwa poznańskiego (podstawowa forma prawnej ochrony
zabytków).
Rubryka 10 - Badania : rok : instytucja/kierownik: Wymieniono tu - w formie
trójczłonowego zapisu
- kolejne akcje badawcze na stanowisku. W członie pierwszym podano rodzaj badań,
w drugim - rok względnie lata ich przeprowadzenia (zapis skrócony: dla lat
z wieku
XX - 2 ostatnie cyfry, np.: 55 - dla roku 1955, a dla lat z w XIX - 3 ostatnie
cyfry,
np.: 889 - dla roku 1889), w trzecim - nazwę instytucji prowadzącej badania
bądż
(jeśli danych badań nie można było powiązać z określoną instytucją) - nazwisko
ich
kierownika (dotyczy to przede wszystkim badań AZP).
Skróty dotyczące rodzaju badań:
AZP - badania powierzchniowe, przeprowadzone w ramach programu badawczego
"Archeologiczne Zdjęcie Polski" lotn - zdjęcia lotnicze
p - badania powierzchniowe
ps - badania powierzchniowe + otwór sondażowy
s - badania sondażowe
w - badania wykopaliskowe
wierc - wiercenia
ws - badania wykopaliskowo-sondażowe
Skróty dotyczące instytucji (zastosowano je również w rubryce 14 - Zbiory
i 15 -Dokumentacja):
IBSS - Instytut Badania Starożytności Słowiańskich przy Uniwersytecie Poznańskim
IHKM - Instytut Historii Kultury Materialnej w Warszawie, ob. Instytut Archeologii
i Etnologii
PAN w Warszawie
IHSUAM - Instytut Historii Sztuki UAM w Poznaniu
IPreh - Instytut Prehistorii UP w Poznaniu, ob. Instytut Prahistorii UAM w
Poznaniu
IPUAM - Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu
KAP - Katedra Archeologii Polski UAM w Poznaniu, ob. Instytut Prahistorii UAM
w Poznaniu
KBnPPP - Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego
KGeogr.UAM- Katedra Geografii UAM w Poznaniu
MAP - Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
MGn - Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieżnie
MLed - Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
MJar - Muzeum Regionalne w Jarocinie
MSz - Muzeum Regionalne w Szamotułach
PAK-HKl - Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Henryka Klundera
w Poznaniu, sp. z o.o.
PKZ-Pń - P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków w warszawie, Oddział w Poznaniu,
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska
PMA - Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
PUK - Państwowy Urząd Konserwatorski w Poznaniu (przed 1.9.1939 r.)
RGiecz - Rezerwat Archeologiczny w Gieczu
ZAW - Zakład Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu, ob. Instytut Archeologii
i Etnologii PAN w Warszawie, Oddział w Poznaniu
Rubryka 11 - Stopień rozpoznania stanowiska: Ilustruje stan zaawansowania
procesu weryfikacji
obiektu (skróty i dane według propozycji Z. Kurnatowskiej i A. Łosińskiej).
Skróty:
+ - badania powierzchniowe
++ - badania powierzchniowe + otwór sondażowy (0.5 x 0.5 / 0.7 m)
+++ - badania sondażowe lub wykopaliskowe
+Z - obiekt zniszczony (miejsce po grodzisku)
-Z - obiekt zniszczony (lokalizacja przybliżona lub nieznana)
+(?L) - poszukiwania nie doprowadziły do odnalezienia grodziska
?W - dotychczasowy wynik badań niejasny, konieczna ponowna weryfikacja
+L - lokalizacja ustalona
-L - lokalizacja wątpliwa lub nieustalona
Rubryka 12 - Typ obiektu: W przypadku, gdy dotychczasowa weryfikacja nie doprowadziła
do
jednoznacznych rozstrzygnięć, informację tę podano w formie alternatywnej.
Skróty:
dwór obr. - dwór obronny
grodz.dwuczłon. -grodzisko dwuczłonowe
grodz.stożk. - grodzisko stożkowate
os.przygr. - osada przygrodowa
ślad os. - ślad osadniczy
Rubryka 14 - Chronologia: W rubryce tej, w odniesieniu do okresu wczesnego
średniowiecza,
zastosowano podział na fazy A-F według W.Hensla i Z.Kurnatowskiej (6), nieco
zmodyfikowane w wyniku późniejszych studiów (7):
faza A: 500 - 600 r.
faza B: 600 - 800 r.
faza C: 800 - 950 r.
faza D: 950 - 1050 r.
faza E: 1050 - 1250 r. (podfaza E1: 1050 - 1100 r., podfaza E2: 1100 - 1250
r.)
faza F: 1250 - 1350 r.
Skróty:
2 poł.XIVw. - 2 połowa XIV wieku
fazy mł. - fazy młodsze
fazy st. - fazy starsze
Ha - okres halsztacki (700 - 400 r. pne.)
HaC - okres halsztacki C (700 - 550 r. pne.)
HaD - okres halsztacki D (550 - 400 r. pne.)
mł.EB - młodsza epoka brązu (1200 - 700 r. pne.)
nż - okres nowożytny (po r. 1500)
pś - późne (pełne) średniowieczne (1350 - 1500 r.)
wś - wczesne średniowieczne (500 - 1350 r.)
wś:B (A,E/F itd.)- wczesne średniowieczne, faza B (faza A, E/F itd.)
Rubryka 15 - Zbiory: Skróty: patrz rubryka 10 - skróty dotyczące instytucji.
Rubryka 16 - Dokumentacja: Rodzaj i miejsce przechowywania dokumentacji. Skróty
dotyczące
rodzajów dokumentacji:
dok.bad. - dokumentacja z badań
dok.wyk. - dokumentacja z badań wykopaliskowych
pl.wys. - plan sytuacyjno-wysokościowy
Skróty dotyczące instytucji: patrz rubr. 10.
Rubryka 17 - Literatura: Podano jedynie dane dotyczące najnowszych względnie
najważniejszych
pozycji, które z reguły zawierają ewentualne dokładniejsze informacje bibliograficzne.
Z konieczności również tu przyjęto skróconą formę zapisu: skrót tytułu, tom
książki/czasopisma i rok wydania (osatnie dwie cyfry).
Skróty:
FAP - "Fontes Archaeologici Posnanienses", Poznań.
Feldmanowski- H.Feldmanowski, Wykopalisko Pawłowickie (Die Ausgrabung von
Pawlowice), Poznań 1877.
Gniezno - J.Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII
wieku) w świetle
wykopalisk, Poznań 1938.
Jasnosz - S.Jasnosz, Staroźytne osadnictwo na terenie Objezierza, pow. Oborniki,
FAP,
t.15:1964, s.164-189.
Kowalenko - W.Kowalenko, Grody i osadnictwo grodowe, w Wielkopolsce, Poznań
1938.
Poznań - W.Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. 1, Warszawa-Wrocław
1959, t.2, tamże 1960, t.3, tamże 1961, t.4., W.Hensel, J.Żak (red.), tamże
1974.
Rajewski - Z.Rajewski, Sprawozdanie z badań terenowych w Biskupinie i okolicy
w roku 1955,
"Sprawozdania Archeologiczne", Warszawa, t.5:1959, s.75.
SAnt - "Slavia Antiqua", Poznań - Wrocław.
Spr.Biskupin - J.Kostrzewski (red.), Gród prasłowiański w Biskupinie w pow.
żnińskim.
Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat
1934-1935, Poznań 1938.
St.Led - "Studia Lednickie", Poznań.
SiM - W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej,
t.1,
Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel, Z.Kurnatowska,
jw.,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6, 1987.
WA - "Wiadomości Archeologiczne", Warszawa.
Rubryka 18 - Stan zachowania / użytkowanie terenu stanowiska: Zgromadzono
tu dane dotyczące
czynników i stopnia zagrożenia terenu stanowiska oraz obecny sposób jego
użytkowania.
Skróty:
częś.zab. - teren częściowo zabudowany
częś.zab. - obiekt częściowo zniszczony
nieuż. - nieużytek
pole upr. - pole uprawne
zniwel. - teren zniwelowany
Rubryka 19 - Wnioski konserwatorskie: Niezbędne oraz zalecane czynności konserwatorskie,
zmierzające do ostatecznej weryfikacji stanowiska i do jego ochrony.
Skróty:
dec - wydać decyzję o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków
plan - wykonać plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska
sond - przeprowadzić badania sondażowe
weryf - przeprowadzić weryfikację stanowiska
wierc - przeprowadzić wiercenia
Rubryka 20 - Uwagi: Zawarto tu dane nie kwalifikujące się do żadnej z poprzednich
rubryk
Skróty:
D: - dawna nazwa stanowiska
L: - lokalna nazwa stanowiska / miejscowości lub jej części
P: - dodatkowe dane o położeniu stanowiska
Za wszechstronną pomoc i współpracę podczas gromadzenia i aktualizacji danych
o grodziskach województwa poznańskiego autorzy składają serdeczne podziękowania
pani prof.dr hab. Zofii Kurnatowskiej i pani mgr Alinie Łosińskiej z Pracowni
Wczesnośredniowiecznej Instytutu Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu.
Osobne wyrazy wdzięczności należą się panu mgr Wojciechowi Śmigielskiemu z
tegoż Instytutu za cenne uwagi redakcyjne.
Przypisy:
- B.Kirschke, A.Prinke, Baza danych GRODYPOZ, Poznań 1987 (maszynopis powielany).
- A.Prinke, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w województwie poznańskim,
Poznań 1993 (maszynopis powielany).
- Tegoż, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w Wielkopolsce, Poznań 1992
(maszynopis powielany).
- T.Kasprowicz, A.Prinke, Mapa stanowisk archeologicznych w województwie
poznańskim wpisanych do rejestru zabytków, wyd.II, Poznań 1993 (maszynopis
powielany).
- Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku,
FAP, t.32:1981; tychże, Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich
w latach 1983-1984, tamże, t.34:1982-85.
- W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej,
t.1, Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel, Z.Kurnatowska,
jw., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6, 1987.
- Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk.., s. 39; W.Dzieduszycki,
Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV
w., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 109.