W listopadzie i grudniu 2007 roku miał miejsce 5 sezon badawczy Polskiej
Misji Archeologicznej prowadzącej prace w obrębie koncesji Centrum Archeologii
Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. W skład zespołu, kierowanego
przez dr Marka Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, wchodzili
archeologowie: Piotr Osypiński, Marta Osypińska, Anna Longa, Ewa Kuciewicz,
Eliza Jaroni, Agata Drejer, Artur Buszek; ceramolog dr Dobiesława Bagińska;
zoolog dr Jan Śmiełowski, fotograf Maciej Jawornicki oraz dokumentalista
Halina Żarska-Chłodnicka. Stronę sudańską reprezentował inspektor NCAM
Musa Elfdul Abdalla El Tayeb.
W trakcie sezonu badawczego przeprowadzono badania powierzchniowe pomiędzy
El Ar (Szemchija) i El-Gamamija. Odkryte zostały 173 nowe stanowiska
archeologiczne, datowane od środkowego paleolitu po czasy nowożytne (islamskie).
Warta zauważenia jest koncentracja stanowisk neolitycznych w okolicach
El Ar, nad i w obrębie wyschniętego starorzecza Nilu. Wśród nich znajduje
się największa, jak dotąd, osada neolityczna odkryta w tym rejonie, o
powierzchni ok. 4 ha oraz dwie nowoodkryte galerie sztuki naskalnej -
w El-Gamamija i Keheili. Ponadto odkryto szereg osad oraz cmentarzysk
kurhanowych datowanych na horyzont kermański oraz okres post-meroicki.
W trakcie tego sezonu przeprowadzone zostały również prace wykopaliskowe
na kilku cmentarzyskach kurhanowych, które na podstawie form nasypów
określone były w badaniach powierzchniowych jako cmentarzyska horyzontu
kermańskiego. Badania te miały za zadanie weryfikację prawidłowości ich
klasyfikacji na podstawie form terenowych. Prace zostały przeprowadzone
na 5 stanowiskach: El Ar 1 (A. Longa), El Ar 7 i 29 (M. Chłodnicki) oraz
El-Gamamija 19 i 55 (P. Osypiński). Część ekspedycji skoncentrowała swoje
prace na dokumentacji sztuki naskalnej na stanowiskach odkrytych w latach
2005-2006 w rejonie Gebel Gurgurib jak i odkrytych w tym sezonie w El-Gamamija
and Keheili (E.Kuciewicz, E.Jaroni).
El-Gamamija st. 55
W trakcie badań powierzchniowych, na niewielkim wzgórzu pomiędzy domami
zostało odkryte niewielkie cmentarzysko. Tworzyła je grupa niewielkich
kurhanów, z których większość nosiła ślady rabunku. Na szczycie wzgórza,
gdzie widoczne były cztery w miarę dobrze zachowane kurhany, wytyczony
został wykop o powierzchni 1 ara. Po oczyszczeniu powierzchni wykopu
odkryto 12 grobów różnych typów.
Typ pierwszy to groby o raczej płytkiej komorze grobowej, o ścianach
wyłożonych większymi kamieniami. Grób był przykryty płaskimi kamieniami
oraz usypanym nad nimi żwirowym kurhanem. Dolna część kurhanu była otoczona
płaskimi kamiennymi płytami o wysokości 15 cm. Zmarli wyposażeni byli
w ceramikę oraz inne przedmioty (kościana szpila, nóż brązowy, paciorki
fajansowe).
Drugi typ grobu jest znacznie głębszy (do 1 m), również z prostokątną
komorą grobową zablokowaną dużymi kamieniami. Nad nią usypany był kopiec
z kamieni. Groby te wyposażone były w ceramikę (w tym również importowaną).
Trzeci typ to groby dziecięce. Miały one dość małą, okrągłą komorę grobową,
czasem jednak dość głęboką (do 1 m) i wyłożoną kamiennymi płytkami. Groby
zablokowane były płaskimi kamieniami i przykryte płaskim nasypem. Zmarli
wyposażeni byli prawie wyłącznie w paciorki. Tylko w jednym z grobów
znaleziono dwa małe naczynia.
Ciała ułożone były w pozycji skurczonej, na prawym boku. W niektórych
grobach stwierdzono obecność czerwonej ochry oraz pozostałości maty przykrywającej
zmarłego.
Jedynie dwa groby były nienaruszone. Pozostałe były rabowane w starożytności
oraz w ostatnich latach. Na podstawie zachowanych zabytków cmentarzysko
można datować na okres Kermy Klasycznej (Old Kush III)
El-Gamamiya st. 19
Podczas badań powierzchniowych odkryta została również grupa niewielkich
kurhanów (2,5 m średnicy) ulokowanych na niewielkim wzgórzu, na pustyni
na południe od el-Gamamiya. Na powierzchni znaleziono kilka fragmentów
ceramiki datowanych na horyzont kermański a cmentarzysko nosiło ślady
splądrowania.
Z przebadanych dwóch grobów jeden był nienaruszony. Zawierał on zwłoki
dziecka, które było wyposażone w trzy naczynia, w tym butlę importowaną
z Egiptu. Na podstawie ceramiki grób ten można datować na okres Old Kush
I lub II. Drugi z grobów był wyrabowany a zachowała się jedynie część
szkieletu oraz fajansowe paciorki.
El Ar st. 1 (Shemkhiya)
Stanowisko El Ar 1 ( El Al ) usytuowane jest na wierzchołku skalistego
wyniesienia, w pobliżu ujścia starorzecza Nilu. Leżąca na powierzchni
ceramika związana była głównie z horyzontem kermańskim (Old Kush) ale
spotkać można było również ceramikę neolityczną i post-meroicką.
Obszar badań objął sam wierzchołek wzgórza, gdzie przebadano 10 kurhanów.
Pierwszy z badanych grobów, o kolistym kamiennym nasypie zawierał kompletnie
zachowany szkielet, ułożony w pozycji skurczonej, z dłońmi przy twarzy,
z głową skierowaną na wschód i twarzą na południe. Wyposażony był on
w dwa naczynia, cztery żelazne groty strzał oraz paciorki z fajansu,
strusiego jaja, kamienia i szkła, które wskazują na jego post-meroicką
chronologię.
Pozostałe kurhany datowane są na kulturę Kerma (Old Kush). Wartymi
zwrócenia uwagi są groby otoczone pojedynczym rzędem kamieni, w których
wnętrzu odkryto szkielet ludzki prawą ręką obejmujące szkielet barana,
który został pochowany razem ze zmarłym człowiekiem. Groby czasem zawierały
ślady czerwonej ochry a wśród darów grobowych znajduje się ceramika oraz
bransolety wykonane z paciorków z fajansu i strusiego jaja.
Przykłady pochówków ludzkich z cała owcą, jako ofiarą, znane są z cmentarzysk
kuszyckich w Nubii. Kształty grobów i ceramika wskazuję na okres Old
Kush II.
El Ar st. 7 (Shemkhiya)
Stanowisko El Ar 7 usytuowane jest na krawędzi starego koryta Nilu.
Składa się ono z grupy płaskich kurhanów o średnicy 3-4 m oraz z grobów
umieszczonych pomiędzy skałami, których wychodnia znajduje się na krawędzi
wadi. Badaniami objęto trzy z nich, wszystkie były splądrowane. W pierwszym
z grobów zachowało się zaledwie kilka nienaruszonych kości ludzkich.
W drugim z grobów jedynie górna część szkieletu była nienaruszona. Jedynie
fragmenty rozbitych naczyń świadczą o kermańskiej chronologii tego grobu.
W obu grobach zmarli leżeli w pozycji skurczonej, na prawym boku, a głowa
była ochraniana przez naturalne skały.
Trzeci z kurhanów skrywał pod kamiennym płaszczem krąg kamienny oraz
małą komorę otoczoną dużymi kamieniami, ze zmarłym pochowanym w pozycji
skurczonej, na prawym boku. Grób był naruszony i zachowało się w nim
zaledwie kilka paciorków ze strusiego jaja.
El Ar site 29 (Shemkhiya)
Stanowisko El Ar 29 usytuowane jest na pustyni, pomiędzy wadi zmierzającymi
do wyschniętego koryta Nilu. Badaniom poddano tu dwa niewielkie kurhany
znajdujące się na stanowisku, gdzie funkcjonowała również osada neolityczna.
Obydwa miały średnice ok. 4 m. Jeden z nich to kamienny kopiec, drugi
to kurhan z czytelnym zaklęśnięciem po wkopie rabunkowym.
Pierwszy z nich zawierał zmarłego w pozycji silnie skurczonej, pochowanego
w szczelinie skalnej, bez jakiegokolwiek wyposażenia.
W drugim prostokątna komora grobowa wypełniona była kamieniami, bez
jakichkolwiek śladów pochówku. W samym nasypie znaleziono natomiast fragmenty
6 żaren.
Badania sztuki naskalnej
Gebel Gurgurib
W sezonie 2006 przeprowadzono krótki rekonesans w rejonie Gebel Grugurib.
Efektem jego było odkrycie 22 stanowisk z rytami naskalnymi. W 2007 roku
podjęta została decyzja o kontynuacji pracy w tym rejonie, która na celu
miała skompletowania dokumentacji. W trakcie prac odkrytych zostało kolejnych
20 stanowisk. Petroglify były wykonane w dobrze widocznych miejscach
a poszczególne stanowiska liczyły od pojedynczego przedstawienia po zespoły
rytów na kilku głazach liczące po ok. 10 przedstawień. Większość przedstawień
powstała techniką piketażu, ale mamy także przedstawienia wykonane poprzez
rycie i wycieranie lub kombinacje tych technik. Większość petroglifów
przedstawia wielbłądy (lub jeźdźców na wielbłądach) oraz bydło długorogie.
W jednym przypadku scena przedstawia jeźdźca na koniu (?), również w
jednym mamy do czynienia z dwoma strusiami.
Styl i patyna na petroglifach wskazują, że przedstawienia bydła długorogiego
są zwykle starsze niż przedstawienia wielbłądów, chociaż niektóre wizerunki
bydła mogą być im współczesne.
El-Gamamija st. 67
To potężna wychodnia skalna, zlokalizowana na wchód od wsi Gamamiya.
Petroglify usytuowane są u podstawy, w rejonie środkowym oraz na szczycie
góry. Większość przedstawień to bydło, ale również i postacie ludzkie
(w kilku przypadkach sceny ludzi z bydłem), żyrafy i antylopy (lub gazele?).
Sylwetki są przedstawione z profilu, za pomocą jedynie konturu lub z
pełnym wypełnieniem. Kształty bydła wykazują duże zróżnicowanie. Dużą
uwagę zwracano na kształty rogów a w kilku przypadkach uwidoczniony jest
wisior uwiązany u szyi zwierzęcia.
Keheili st. 5
To szczególna formacja skalna utworzona w rejonie, gdzie wadi przełamuje
się przez skały nad Nilem. Ukształtowana w rodzaj kilkustopniowej, pionowej
galerii, która pokryta jest rytami. Zlokalizowano tu około 30 miejsc ze
sztuka naskalną. Tematyką petroglifów są głownie przedstawienia bydła,
czasem w powiązaniu z sylwetkami ludzkimi.
