Część 1. Kości zostały rzucone....

          W starożytnej Grecji opowiadano o herosie ateńskim, Tezeuszu, który wygnany z Aten, zginął na wyspie Skiros. Już po wojnach perskich strateg ateński Kimon zorganizował poszukiwania szczątków herosa. Natrafiwszy na kości znacznie większe, niż normalnego człowieka, uznał je za tezeuszowe i triumfalnie przywiózł do Aten, a obywatele wznieśli mauzoleum-świątynię ku czci swego mitycznego praprzodka.
          Sądząc z opisu, znaleziono wówczas szczątki jakiegoś wymarłego zwierzęcia. Sam pomysł po wiekach powielano także w Polsce. W 1926 r. Dziennik Poznański z 17 VI. na str. 11 podawał, że:
Wśród zbiorów paleontologicznych Muzeum Przyrodniczego znajdują się kości wieloryba przedhistorycznego, które lud czcił jako "kości Adama i Ewy", zawieszając je w kościele. Kości Adama i Ewy w muz. poznańskim pochodzą z kościoła w Szamotułach i do dzisiaj przymocowane jest jeszcze kółko żelazne, na którym były zawieszone u stropu.
          Jednak nie wiek XX przyniósł znaczny wzrost znalezisk tego typu w Wielkopolsce. Prawdziwa eksplozja nastąpiła w wieku XIX, a zwłaszcza na przełomie XIX i XX w. Złożyły się na to zjawisko zarówno gwałtowny rozwój nauk przyrodniczych i archeologii, jak i ożywiona działalność budowlana, wymuszająca eksploatację nowych złóż piasku i gliny. Ważne było też i to, że ówczesne koparki były małe, a obsługujący je robotnicy mieli pewność niewielkiego znaleźnego.
          W inwentarzach dawnych poznańskich instytucji kulturalnych, Muzeum im. Mielżyńskich TPNP, Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, Provinzialmuseum oraz Kaiser Friedrich Museum zachowały się rozmaite wzmianki o odkryciach kości zwierzęcych. Najczęściej kości te towarzyszyły rozmaitym śladom działalności ludzkiej - znajdowano je na stanowiskach archeologicznych razem z potłuczonymi garnkami i różnymi przedmiotami z kamienia, brązu czy żelaza. Wśród owych kości wyróżniają się szczątki fauny, pochodzące z dawnych epok geologicznych, kiedy człowiek jeszcze nie istniał, a także z czasów, gdy człowiek w Europie stawiał pierwsze kroki i jego obecność w rejonie Poznania ciągle jeszcze jest przedmiotem dyskusji wśród archeologów. Właśnie te ostatnie kości stały się przedmiotem obecnej opowieści.
          Wpisy do muzealnych inwentarzy poznańskich odzwierciedlają ówczesny stan wiedzy i pewną chwiejność w nazewnictwie kości, np. PTPN chwaliło się posiadaniem "kości jednorożca", a we wpisach instytucji niemieckich skamieniałości często opisywano jako "kości zwierząt przedpotopowych". Jednocześnie korzystano z usług specjalistów, czasem miejscowych przyrodników (np. Niemiec Pfuhl, czy Polak Franciszek Chłapowski), a przede wszystkim w Berlinie bądź Wrocławiu, stąd nazwy łacińskie części znalezisk. Wykonywano też fotografie miejsc znalezisk (np. Pod nr KFM 1907:481 wpisano fotografię żwirowni na Dębcu, gdzie znaleziono kości nosorożców); wykonano tez modele nosorożca i słonia leśnego (KFM 1903:1161, 1163).
          Prezentowany niżej katalog kości zwierzęcych nie obejmuje wszystkich znalezisk kostnych z Wielkopolski. Uwzględniono jedynie kości ssaków, które były lub mogły być współczesne ludziom żyjącym w starszej i ewentualnie środkowej epoki kamienia. Pominięto różne skamieniałości, zarówno określone, jak i nieokreślone oraz kości nieokreślone, które niczego nie wnosiły do wiedzy, z wyjątkiem zęba rekina i tzw. kamienia febrowego - Fieberstein, potraktowanych jako ciekawostka. Również zakres chronologiczny znalezisk z pewnymi wyjątkami został ograniczony do drugiej połowy XIX-początku XX w. (do 1918 r.). Wzmianki inne niż pochodzące z inwentarzy muzealnych (np.. notatki prasowe, czy informacje prof.. E. Lubicz-Niezabitowskiego), uwzględniono sporadycznie. Znaleziska usystematyzowano wg alfabetycznie podanych miejscowości, następnie stanowisk, a w ramach tychże - dat znalezienia. Nazwy miejscowości podano w brzmieniu polskim, następnie aktualną gminę, zaś na końcu - numer katalogu w wypadku, gdy chodziło o muzea PM (Provinzialmuseum), KFM (Kaiser Friedrich Museum) TPN (Muzeum Mielżyńskich TPN). Dla inwentarza HG (Historische Gesellschaft für die Provinz Posen) podano też numer strony inwentarza, a przy informacjach spoza inwentarza - źródło tejże informacji.

1.	Bielawy, gm. Nakło [pow. Wyrzysk] - podwórze młyna parowego 3 fragmenty poroży, dar kupca Bärwalda z Nakła 27 X 1892, inw. HG, s. 42
2.	Bogusław?, gm. Gołuchów? kręg z nosorożca fragment zęba mamuta, dar Paula Jattke, Bogusław, KFM 1916:27
3.	Boruja Nowa, gm. Nowy Tomyśl - z próbki torfu poroże jelenia, dar rolnika Ferdinanda Ruhma, KFM 1908:262
4.	Bucz, gm. Przemęt [pow. Śmigiel] - okolica Bucza 1 tzw. Fieberstein, dar nauczyciela Kutznera z Bucza (usunięty jako bezwartościowy - Richter), inw. HG s. 97
5.	Dobromierz (d. Leśniczówka Brühlsdorf), gm. Nowa Wieś Wielka - ze żwirowni 5 fragmentów kości nosorożca (rhinozeros rerricorne), KFM 1913:283
6.	Brudzyń, gm. Janowiec [pow. Żnin] - w torfie, na gł. 1,8 m. kość ze śladami odłupywania (kość skokowa konia?), dar nauczyciela Szulczewskiego z Brudzynia 25 IX 1909, kat. KFM 1909:831
7.	Czarnków, gm. Czarnków, pow. Czarnków-Trzcianka fragment łopatki nosorożca włochatego, kat. KFM 1909:288 (Niezabitowski 1926, s. 40)
8.	Czerniejewo, gm. Czerniejewo kości dużego ssaka (może żubra lub tura, ale określenie niepewne). Czaszka dość dobrze zachowana ze sękami rogów o obwodzie 35 cm, kości miednicy i poszczególne żebra, znalezione w czasie czyszczenia kanału Wrześnicy (MAP-T-t. Czerniejewo, Posener Zeitung z 14 VII 1911)
9.	Dębnica, gm. Kłecko lub Przygodzice 1 kość, znaleziona w Olschynagraben koło Rohrteich (obecnej nazwy nie udało mi się ustalić), 1 ząb znaleziony w Dębnicy, dar nauczyciela Rothe Dębnica, KFM 1915:116
10.	Dziembowo, gm. Kaczory, pow. Chodzież - Getraudenhütte, dobro rycerskie Dziembowo dolna szczeka z 3 zębami trzonowymi. Dar komisarza obwodowego von Gotzkow z Ujścia 4 VIII 1900; 3 marki znaleźnego dla robotnika Kubackiego; inw. 1900:216.(wg pisma Geologicznego Urzędu Krajowego w Berlinie z 25 III 1903, szczęka należy do Homo Sapiens L., a nie do wymarłej rasy ludzkiej)
11.	Dzierżążno Małe, gm. Wieleń [pow. Wieleń] - w granicach pól kości ssaka, zbiory pana nauczyciela Geislera z Dzierżążna Małego, pow. Wieleń, inw. HG, s. 65
12.	Gołaszyn, gm. Oborniki, pow. Oborniki ząb przedtrzonowy nosorożca włochatego, zbiory prywatne (Niezabitowski 1926, s. 33-34)
13.	Grzybno, pow. Śrem - w torfie na gł. 1,5 m. poroże łosia, dar radcy krajowego v. Günthen KFM 1908:78
14.	Jabłonna, gm. Rakoniewice, [pow. Babimost] - z torfu poroże jelenia (1/2), dar dr Hensla z Rakoniewic 10 IX 1891, kat. HG 3245, inw. HG, s. 14, 118
15.	Jankowo, gm. Pakość [pow. Mogilno] - z wyspy jankowskiej 4 poroża sarnie, razem przedmiotami z gliny, dar Pahlke z Jankowa 1889, kat. HG 872-875, inw. HG, s. 6, 85
16.	Jankowo, pow. Środa? fragment kości goleniowej nosorożca włochatego, KFM 1909:1232 (Niezabitowski 1926, s. 47-48)
17.	Kąkolewo, gm. Osieczna [pow. Leszno] - kopalnia żwiru kieł mamuta (bardzo skruszały), dar mistrza budowlanego Rüdigera, Orzechowo, k. Miłosławia, pow. Września, przekazany przez jego brata (ul... Wrocławska), 14 XII 1889, inw. HG s. 6, s. 118, HG 3203
18.	Karzec, gm. Krobia, pow. Gostyń, znalezione w 1889 r. fragment miednicy nosorożca włochatego wraz z główką kości udowej, 1889, HG 3177a-b (Niezabitowski 1926, s. 46)
19.	Kobylnica, gm. Kruszwica [pow. Strzelno] 2 rogi, Bos primigenius, dar nadprezydenta v. Wilamowitz-Möllendorfa z Poznania, kat. PM 1895:231
20.	Kobylnica, bez podanego powiatu fragment czaszki nosorożca włochatego (zbiory TPN), także ząb trzonowy (Niezabitowski 1926, s. 22, 50)
21.	Kowanowo, gm. Oborniki
-	ząb mamuta; kawałek zęba mamuta; kawałek szczęki nosorożca Rhinoceros tichorhinus z 2 zębami. Dar referendarza Schwanke 14 VI, z polecenia właściciela majątku Busse z Kowanówka, pow. Oborniki, kat. PM 1898:184,185,186
-	ze żwirowni, ząb trzonowy i część ciosu mamuta, dar Klosego, KFM 1909:328
23.	Kruchowo, pow. Mogilno poroże jelenia z 5 końcówkami, dł. 0,58 m., znalezione w torfie na gł. 1 m., dar rotmistrza v. Ponceta, Stary Tomyśl - KFM 1903:1341
24.	Kuszkowo, gm. Krzywiń czaszka zwierzęca, znaeziona na podwórzu właścieiela dóbr rycerskich Fussa, dar tegoż, KFM 1905:364
25.	Luboń - żwirownia
-	kości mamuta i ząb (Schwartz, Materialien zur prähistorischen Kartographie der Prov. Posen (Zusammenstellung der Funde und Fundorte), Beilage zum Programm des Königl. Fr. Wilh. Gymnasiums in Posen, Poznań 1875, s. 3; Zeitschrift für Ethnologie 1875, s. 26). Okoliczności znalezienia: Przy sposobności wykopów żwiru na tutejszym terenie jak i w Gminie Luboń znaleziono przed rokiem szczątki mamuta w warstwie żwiru, które to szczątki znajdują się w muzeum naszego zakładu (niedatowany list z 1875 r. dyrektora Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Żabikowie do W. Schwartza, MAP-A-dz.2/3)
-	ząb nosorożca włochatego, dar kuśnierza Wilh. Zehle, KFM 1906:31 (Niezabitowski 1926, s. 22)
-	piasek pod Luboniem, resztki mamuta, dar mistrza betoniarskiego A. Fickera, Krzesiny, KFM 1910:101
26.	[Luboń]-Żabikowo, pow. Poznań-Zachód - piaski koło Żabikowa
-	ząb mamuta, dar policyjnego komisarza Cruziusa z Poznania, przekazany przez jego teścia, mistrza stolarskiego Orkanoff, 8 X 1889, kat. HG 3198, inw. HG s. 5, 118
-	kości nosorożca włochatego: ząb trzonowy i fragment szczęki dolnej, ze zbiorów Instytutu Paleontologii (Niezabitowski 1926, s. 50-51)
-	może Żabikowo? - ząb mamuta, dar robotnika Valentyna Przybylskiego z Żabikowa, KFM 1904:75
27.	Zdziechowice, gm. Środa - w torfie kości, dar A. v. Meienfelde k. Węgierskich, KFM 1905:369
28.	Mechowo-Nowy Dwór, gm. Swarzędz [pow. Poznań-Wschód] - żwirownie
-	duży ząb trzonowy mamuta i różne kości i zęby zwierząt przedpotopowych, dar kupca Goślińskiego ze Swarzędza 20 III 1890; inw. HG s. 7, 118; wg E. Niezabitowskiego (1926, s. 22, 46), m.. in. kości nosorożca włochatego: fragment czaski, kość śródręcza HG 323 i fragment miednicy HG 3231
-	2 fragmenty zęba trzonowego mamuta, dar aptekarza Mielke ze Swarzędza 21 III 1890, inw. HG, s. 7, 118
-	1 ząb mamuta, odłamek kości, 1 panewka stawowa mamuta, dar pastora Kaskel z Poznania 28 VI 1890, kat. HG 932-934, inw.HG, s. 9, 86
-	żwirownia 150 kroków na NE od Nowego Dworu, 1 duży ząb-siekacz i 1 ząb trzonowy mamuta oraz różne kości zwierząt przedpotopowych, również skamieniałości, dar właściciela wsi Handke 21 III 1890, kat. HG 3205-36, inw. HG, s. 7, 118; wg E. Niezabitowskiego (1926, 31-33), wśród kości były 2 fragmenty szczęki nosorożca włochatego, HG 3208-3209
29.	Nowe Miasto, gm. Nowe Miasto, znaleziony w czasie budowy mostu na Warcie ząb Elephas primigenius, dar Windschild & Langelott, Bydgoszcz, KFM 1907:270
30.	Mrowino, gm. Rokietnica [pow. Poznań-Zachód]
-	3 fragmenty poroża jelenia, dar właściciela majątku Witta, Mrowino 1888, kat. HG 3167, inw. HG, s. 120
-	fragment poroża jelenia, dar właściciela majątku Witta 6.VII.1894, kat. HG 2112, inw. HG, s. 96
31.	Nietuszkowo, gm. Chodzież z moczarów Noteci siekiera z poroża jelenia, dar Ferdinanda Ruhma, z Nowej Borui, KFM 1908:239
32.	Noteć - rzeka, okolica Noteci, Nakło, 1 kawałek zęba rekina, dar dyrektora Heidricha z Nakła 8 VII 1892, kat HG 1393, inw. HG, s. 29, 92
33.	Noteć - rzeka, przy bagrowaniu Noteci koło Ujścia 1 kość biodrowa Equus Caballus L., dar komisarza obwodowego v. Gotzkow z Ujścia, kat PM 1900:304
34.	Nowe Dwory, gm. Wieleń - na warstwie piasku, gł. 2 m., w torfowisku Poroże łosia, zbiory pana H. Puhl'a, nauczyciela w Dzierżążnie Małym, pow. Wieleń, kat. HG 1707a, inw. HG, s. 64
35.	Nowe Dwory, pow. Wieleń, w torfie fragment poroża jelenia, dar oberżysty Ludwiga Michaelisa, KFM 1906:167
36.	Oborniki, gm. Oborniki, pow. Oborniki i okolice
-	fragmenty kości nosorożca włochatego: część czaszki, 11 zębów (w tym KFM 1910:75, kat. KFM 1911, 197), 2 kości ramieniowe (w tym 1 TPN), 5 zębów, fragment łopatki (zbiory TPN), szczęka dolna TPN 7080, 2 fragment łopatki KFM 1910:432 i kat. KFM 1912:143, kość ramieniowa, 2 kości promieniowe - TPN, panewka - TPN, fragment kości udowej KFM 1909:63l; 2 zęby trzonowe - zbiory Instytutu Paleontologii (Niezabitowski 1926, s. 22, 28, 41, 46, 47, 50-51)
-	ząb trzonowy nosorożca, żwirownia Oborniki, dar braci Klose, Poznań - KFM 1906:136
-	52 kości ze żwirowiska w Obornikach, dar robotnika J. Pytela z Parkowa k. Obornik, KFM 1907:226
-	kości i poroże, dar robotnika Adalberta Starzyńskiego, KFM 1913:118
37.	[Skwierzyna] Oberski Młyn, gm. Skwierzyna n. Wartą dolna szczęka mamuta, znaleziona w łożysku Obry, depozyt Marie Nickel, KFM 1904:264
38.	Obrzycko, gm. Obrzycko ząb mamuta, dar nadzorcy szosy Kahsnera, KFM 1905:435
39.	Ostrowite Trzemeszeńskie, gm. Trzemeszno skorupy, kości zwierzęce i złomki jelenich rogów wykopane na wysepce jeziora w Ostrowitem trzemeszeńskim pow. mogileńskim, dar Panna Zakrzewska Pelagia w Ostrowitem trzemeszeńskim, inw. TPN 1886:24
40.	Ostrzeszów, gm. Ostrzeszów fragment czaszki nosorożca włochatego, zbiory TPN (Niezabitowski 1926, s. 21)
41.	Piłka, gm. Drawsko - znalezione w Paklicy (przy czyszczeniu rzeki) czaszka młodego tura (Auerochsen), dar radcy budowlanego Wilcke, Międzyrzecz, KFM 1904:300
42.	Pałczyn, gm. Miłosław Drugim ciekawym zabytkiem najdawniejszej starożytności jest kawał piszczeli skamieniałej, zewnątrz osadzonej grubo wapieniem oraz wewnątrz wapieniem zapełnionej. Piszczel ta podobna do piszczeli ludzkiej przytykającej do kolana, na podłuż rozerznięta, znalazła się w urnie i według mniemania naturalistów była skamieniała, nim się dostała w urnę, inw. TPN 1857:88
43.	Paproć, pow. Nowy Tomyśl - na łące torfowej Wilhelma Sturzela fragmenty dwóch rogów Bos primigenius, dar radcy policyjnego Rolla, Nowy Tomyśl, KFM 1903:1358
44.	Poznań, bez bliższego określenia 1 kość kręgowa zwierzęcia prahistorycznego, dar miejskiego przedsiębiorstwa gazu i wodociągów
45.	może Poznań
-	ząb tura? (Auerzahn), dar nauczyciela szkoły średniej Tobiasza, Poznań, KFM 1905:189
-	fragment łopatki i zęba nosorożca, dar Depty, Poznań, KFM 1909:24
46.	[Poznań]-Arsenał - przy kopaniu piwnicy, na gł. 2,5 m. ząb konia, dar kapitana Dietricha, Poznań, KFM 1908:266
47.	przed Bramą Bydgoską - ze żwirowni kość mamuta (krąg grzbietowy), dar kancelisty kolejowego Schönemanna, Poznań, KFM 1908:223
48.	[Poznań]-Dębiec - żwirownia pod Dębcem
-	1 kość, dar za znaleźne 3 marki Theodora Lübke, posłańca w biurze budowlanym Muzeum Prowincjonalnego 20 XII 1901, inw. Provinzial Muzeum 1901:358
-	na gł. 2 m., kilka kości mamuta, Firma Głębokie Wykopy M. Hoffmann, Poznań, KFM 1904:306
-	kości nosorożca włochatego: czaszka nosorożca (i inne fragmenty kości zwierząt dyluwialnych Sängetiere), dar P. Hofmanna 1905:13
-	czaszka nosorożca - inw. KFM 1907:172; fragment łopatki nosorożca - kat. KFM 1911:70, 2 kości ramieniowe - KFM 1909 i 1911:70), kość śródręcza - MW 1919:33, fragment miednicy w żwirze- KFM 1911:70 (Niezabitowski 1926, s. 45, 47)
-	dary nadzorcy Köhna z Poznania: fragment zęba konia i kość nosorożca, znalezione na Dębcu, KFM 1907:2482; fragment żebra i 1 kość śródstopia mamuta, do tego 2 ciosy mamuta, razem 18 kości - KFM 1907:272; 6 fragmentów zębów mamuta (cios), żwirownia kolo Dębca i 3 fragmenty kości nosorożca, żwirownia dzierżawcy Pierschalskiego - KFM 1907:285; fragment kości nosorożca - KFM 1907:378
-	kość nosorożca ze żwirowni, dar robotnika Kujawy z Dębca - KFM 1907:504
-	kości fosylne ze żwirowni, dar robotnika Kujawy KFM 1908:35
-	fragment kości mamuta ze żwirowni, dar robotnika Kujawy, KFM 1908:43 15
-	łopatka mamuta, znaleziona w Dębcu, dar robotnika Kujawy KFM1908:57
-	kość udowa, w końcu przewiercona, znaleziona na łąkach dębińskich, dar kopacza studni Fannera?, KFM 1908:162
49.	[Poznań]-Dębiec, granica z Górczynem - żwirownia ogrodów miejskich po prawej stronie torów kolejowych, na gł. 2,5 m. metrowy fragment kła mamuta. Wg opinii specjalisty, szczątki mamuta najczęściej znajdują się na złożu wtórnym, a przyszły z lodowcem (en.), Na Dębcu wykopano dziś rzekomo kieł mamuta, Dziennik Poznański z 10 V 1936; Szczątki mamuta znaleziono na Górczynie, Kurier Poznański z 10 V 1936, 8, fotografia w numerze z 12 maja, komentarz 15 maja
50.	[Poznań]-Dolina Świętojańska - w żwirowni kości prehistoryczne (mamut), dar Walthera Maasa, KFM 1917:35
51.	[Poznań]-Główna - piaśnica
-	ząb mamuta, dar właściciela cegielni Weidemanna z Głównej - KFM 1907:506
-	kość mamuta, dar robotnika Turatczyka za premię 1,5 marki 25 III 1907, kat. KFM 1907:571 i badania urzędowe 8 IV 1908
52.	[Poznań]-ul. 25 Grudnia? (Berlinerstr.)- w żwirze 1 kość (...?) Tibia z Equus Caballus L., zmieniona chorobliwie, znaleziona pod rozbudowywanym budynkiem urzędu policji. Dar kierownika budowy Mieke? z Poznania, kat. PM 1900:350, pismo Królewskiego Krajowego Urzędu Geologicznego w Berlinie z 25 III 1901
53.	[Poznań]-Malta - ze żwirowni 2 duże kości szczękowe tura i 3 mniejsze kości, dar właściciela cegielni Gutsche z Rataj 25 X 1889, kat. HG 3200-3201, inw. HG s. 5, 118, ZdHG 1890, s. XXXVI; wg. E,. Niezabitowskiego (1926, 30, 47) HG 3200- fragment szczęki nosorożca włochatego, 2 frragmenty miednicy i kości biodrowej HG 3201
54.	[Poznań]-Młyn Świętojański - w czasie prac wyrzucania ziemi/kopania rowów ząb mamuta, znaleziony latem 1890. Dar Silbersteina 11 VIII, za premię 1 marki, kat. PM 1902:362
55.	[Poznań]-Ostrów Tumski? - znalezione koło śluzy katedralnej 4 kości mamuta: kręg piersiowy; fragment prawej..., fragment zęba, depozyt gimnazjum realnego Bergera, kat. PM 1897:184-189
56.	[Poznań]-Rataje prawa kość biodrowa mamuta, depozyt gimnazjum realnego Bergera 1897, kat. PM 1897:184-189
57.	[Poznań]-Sołacz kości mamuta, znalezisko z okresu międzywojennego
58.	[Poznań]-Szeląg
-	1 fragment kości, dar radcy rządowego Osiusa 1886; kat. HG 3154, inw. HG, s. 119
-	4 kości, dar archiwariusza dr Prümersa 1888, kat. HG 3160-3163, inw. HG, s. 119
-	kość mamuta, prawa łopatka, depozyt gimnazjum realnego Bergera, kat. PM 1897:185
-	żwirownia, m.in. fragment zęba nosorożca, dar robotnika Antona Milewskiego, Naramowice, KFM 1910:30
-	kości nosorożca włochatego: fragment kości promieniowej, kość goleniowa, obie TPN (Niezabitowski 1926, s. 42, 47)
-	żwirownia, czaszka psa (Canis sp.), dar robotnika Karla Schula, Św. Łazarz, KFM 1910:47
-	żwirownia, kość, dar robotnika Schula, św. Łazarz 1910:50
-	zapewne Szeląg, ok. 10 kg torfu interglacjalnego, 20 fragmentów kości i skamieniałości, dar robotnika Milewskiego, KFM 1910:63 (podobny wpis pod nr 1910:72, dar robotnika Przygodzkiego z Naramowic
-	żwirownia, 2 kości nosorożca, dar robotnika Stachowiaka z Naramowic, KFM 1910:142
-	żwirownia, fragment poroża, dar robotnika Antona Kędziery, Naramowice, KFM 1910:144
-	żwirownia, gł. 16 m., ząb mamuta, dar robotnika Brambora, Poznań, KFM 1915:80
59.	[Poznań]-koło Wilczego Młyna kości nosorożca włochatego: kość łopatki, dar radcy budowlanego Webera z Poznania, znalezione 24 X 1896, kat. PM 1896:237; fragment kości biodrowej KFM 1906:227 (E. Niezabitowski 1926, 47)
60.	[Poznań]-Wilda
-	w granicach Wildy, na S od dworca kolejowego Poznań: 4 szt. kości mamuta, dar Werrena, inspektora budowlanego z Poznania 22 XI 1891, kat. HG 3260. Wg pisma dr Schrödera z IV 89/93, jest to dość kości biodrowe Rhinozeros antiquitatis Blumenbach, inw. HG, s. 42, 94, 119, ZdHG 1892, s. LXVII
-	1 czaszka z Rhinoceros tichorhinus, zakup za 3 marki od rolnika Wysockiego z Wildy 27 IX 1893, przekazana przez Sułka, kat. HG 3268, inw. HG, s. 58, 96, 119
-	pod Wildą: 1 kość udowa, 1 inna kość z Rhinoceros, dar kierownika szkoły Sułka z Wildy, 14 X 1893, kat. HG 3269-3270, inw. HG, s. 58, 96
-	1 ząb mamuta, dar Rose, właściciela ogrodnictwa z Wildy, kat. PM 1895:260
-	1 bardzo słabo trzymający się w kawałkach ząb mamuta, znaleziony 6 VIII 1897, dar przedstawiciela Zarządu szkolnego Schultza z Wildy, kat. PM 1897:166
-	kość ramieniowa nosorożca włochatego, depozyt gimnazjum realnego Bergera, kat. PM 1897:190, zapewne wśród nich jest kość promieniowa i ząb nosorożca włochatego (Niezabitowski 1926, s. 23, 42)
-	okolica warsztatów kolejowych: 2 duże i 2 małe resztki kości mamuta, dar pana T. Neukrantza 27 IV 1900, kat. PM 1900:55-57
-	2 fragmenty kości mamuta, znalezione na gł. 1,2 m. w gliniastym piasku, KFM 1906:555; poroże łosia, znalezione przy pracach ziemnych na Wildzie, w Sandbaden, na gł. 1,5 m., KFM 1907:4; 2 fragmenty kości mamuta, znalezione w tym samym miejscu jak 1907:4, na gł. 2,5 m., dar Zarządu Fortyfikacji, Pozn
-	żwirownia, ząb mamuta (Elephas primigenius), dar robotników Petera Ricka i Martina Bielińskiego, KFM 1910:243
61.	[Poznań]-Zegrze kości nosorożca włochatego: ząb trzonowy KFM 1909:24, frragment miednicy KFM 1909:24 (Niezabitowski 1926, s. 35)
62.	okolice Poznania? fragment czaszki nosorożca włochatego, zbiory TPN (Niezabitowski 1926, s. 21)
63.	Promno?, gm. Pobiedziska cios mamuta, dar nadzorcy szosy Martensa z Promna, KFM 1907:70
64.	Prosna - rzeka, koło Ołoboku, gm. Sieroszewice, powiat Ostrów poroże jelenia, z płaszczyzną cięcia, kat. HG 921, inw. HG, s. 8
65.	Prosna - rzeka, bez bliższej lokalizacji w torfie, szczęka dolna nosorożca, dawne zbory TPN 7080 (Niezabitowski 1926, s. 24-28 (obecnie depozyt w MAP), razem ze szczęką także żebro nosorożca włochatego, brzeg przedni lekko ścięty, nie wiadomo, czy wskutek tarcia kamieni, czy działalności człowieka (Niezabitowski 1926, 24-28, 38)
66.	Przysieka Stara, gm. Śmigiel - w wykopie czaszka konia, KFM 1909:159
67.	Czerwieńsk, gm. Czerwieńsk - w czasie budowy kolei żelaznych kości (żebro, miednica?, krąg) konia, dar Królewskiego Oddziału Kolei Żelaznych Wolsztyn, KFM 1904:477
68.	Radzim - kanał Radzimski 3 fragmenty poroża jelenia, dar Królewskiej Inspekcji Budownictwa Wodnego w Poznaniu 1888; kat. HG 3164-3166, inw. HG, s. 119
69.	Rokutów, gm. Pleszew - znalezione nad Prosną czaszka dzika, nie nowa, dolnej szczęki brak, dar właściciela młyna W. Lobermeyera z Rokutowa, KFM 1903:1158
70.	Rudki, gm. Ostroróg - na łąkach 1 mocny fragment poroża jelenia szlachetnego, dar emerytowanego nauczyciela Górnickiego Ostroróg 21 V 1889, kat. HG 508, inw. HG, s.3
71.	Siedlimowo, gm. Jeziora Wielkie 2 wyrostki czołowe? prawołu z fragmentem czaszki, dar urzędnika celnego Pilaskiego, KFM 1913:146
72.	Spławie, gm. Kołaczkowo kość (kręg) słonia Elephas primigenius, kat. PM 1896:236
73.	Stęszew
-	Stęszew?, ząb mamuta, skamieniały, znajdujący się od dawna w posiadaniu probostwa w Stęszewie (list X. Chybickiego do TPN z 4 XII 1879, MAP-A-dz-36/7)
-	ze żwirowni, 2 fr nosorożca, dar robotnika Kośliczki, Stęszew, KFM 1908:44
74.	Śrem
-	fragment kręgu nosorożca włochatego, KFM 1907:511 (Niezabitowski 1926, 36-38)
-	3 zęby trzonowe konia, znalezione na łące pana Czecha, dar nadnauczyciela J. Dörna, Ostrów, KFM 1906:541
75.	powiat Środa fragment kości mamuta, dar A. Geiselera, Środa, KFM 1905:63-64
76.	koło Trzemeszna ząb [Saeugetier?], dar sekretarza poczty Neumanna Poznań, KFM 1906:134
77.	Wałownica, gm. Nowa Wieś Wielka w 1935 r. Nauczyciel Gottfried wskazał wójtowi Andrysiakowi miejsce na gruncie szkolnym, gdzie znajduje się prawdopodobnie szkielet mamuta (MAP-A-t. Wałownica)
78.	Warta - rzeka, bez bliższej lokalizacji
-	może Poznań, biodra mamuta, dar prof.. dr. Wituskiego, inw. TPN 1868:113
-	może Poznań, kość zwierzęca, dar robotnika Pinno z Poznania, - KFM 1904:249
-	może Poznań, 6 zębów mamuta, pół żuchwy z zębami, dar inspektora budowlanego Thomany z Poznania 23 IX 1893, kat. HG 3261-67; inw.HG, s. 56, 96, 119
-	może Warta w Poznaniu, poroże jelenia i łosia, kość nosorożca i mamuta, dar Król Urzędu Budownictwa Wodnego, Poznań, KFM 1910:442
-	Warta, Eichwaldthor, 2 zęby końskie, dar 17 VI. 1889, kat. HG 3193-3194, inw. HG, s. 118
79.	Warta k. Czapur kość, dar Królewskiej Inspekcji Wodnej Poznań, KFM 1909:146
80.	Warta pod Czerwonakiem kość promieniowa nosorożca włochatego KFM 1910:284 (Niezabitowski 1926, s. 42)
81.	Warta - Krasne Dłusko 1 końska czaszka (zbrązowiała) i 14 sztuk kości (zwierzęce), znalezione w maju 1889, dar radcy budowlanego Habermanna, Poznań, 20 V 1889, kat. 3181-3192, inw. HG, s. 4, 118
82.	Warta w pobliżu Nowego Miasta fragment poroża, dar prezydenta rządu, Poznań, KFM 1906:556
83.	Warta pod Orzechowem, stacja 14,3, głębokość 2 m. róg Bison priscus Boj.; 1 poroże jelenia Cervus elaphus L.; kość biodrowa Equus caballus L., dar radcy rządowego i budowlanego Webera (5 marek znaleźnego dla mistrza Stochay), pismo Królewskiego Krajowego Urzędu Geologicznego z Berlina, 25 III 1901, kat. PM 1900:89-91
84.	Warta - Poznań
-	znaleziona przy śluzie, kość mamuta? (Przyjaciel Ludu, XIII, s. 57, f.; W. Schwartz, "Materialien...", Poznań 1875, s. 4, Archiwum MAP, teczka Poznań, informacja z l. 1908-1912)
-	w pobliżu zakładu kąpielowego, 75 kości, dar gimnazjalisty Johannesa Lewinski, Poznań 31 XII, inw. PM 1900:434, por. pismo Królewskiego Krajowego Urzędu Geologicznego z Berlina, z dn. 25 III 1901
-	w łazienkach wojskowych, fragment poroża, dar Leo Galewskiego, Poznań, KFM 1909:143
85.	Warta pod Puszczykowem piszczele mamuta, znalezione przed 1885 rokiem (Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, 1885, s. 703)
86.	Warta pod wsią Rogusko? 2 i pół bardzo dużego poroża jelenia, (7 końcówek z tego jedna przycięta) z częścią czaszki i 1 w kształcie szufli z 3 końcówkami, dar radcy Habermanna, znaleziono 3 VII 1889, inw. HG, s. 3, 31, 95-96
87.	Warta pod Skwierzyną poroże jelenia, kości konia, świni, i in., dar Inspekcji Wodnej z Międzychodu, KFM 1909:237
88.	Warta k. Wronek
-	z torfu, wyrostek czołowy? (Stirnzapfen), dar ucznia Sally Dobrina, Wronki, KFM 1909:148
-	w łożysku rzeki, ząb nosorożca z epoki lodowej, dar Marotzkego, Wronki, KFM 1910:75
89.	Wielichowo, gm. Wielichowo - torfowisko kawałek poroża łosia, dar inspektora szkolnego Hasemanna ze Śmigla 10 IX 1891; kat. HG 1064a, inw. HG, s. 88
90.	Wielkopolska?
-	kawałek zęba mamuta, dar mistrza budowlanego Rüdigera z Poznania 15 VIII 1888 lub 1889, kat. HG 3197, inw. HG s. 1, 118
-	fragment poroża jelenia, dar właściciela gospody Brzozowskiego z Ostrorogu 1888; kat. HG 3170; inw. HG, s. 120
-	kawałek łosiego ...?, dar architekta Mieckego z Rawicza, 21 X; kat. KFM 1902:402
-	fragment kości łokciowej nosorożca włochatego TPN 1918:10 (Niezabitowski 1926, s. 44)
91.	Wierzenica k. Mechowa, gm. Swarzędz kość promieniowa nosorożca włochatego zbiory TPN (Niezabitowski 1926, s. 42)
92.	Wilczyna, gm. Duszniki - torf połówka poroża jeleniego, na dole ślady obróbki (cięcie), dar właściciela ziemskiego Berndta z Wilczyna, 9 V 1891, kat. HG 3244; inw. HG, s. 12, 87, 118
93.	Winnagóra, gm. Środa między innymi fragment skamieniałego poroża, dar radcy Mańkowskiego z Winnejgóry, KFM 1906:387
94.	Wólka [Wulka], prow. Poznań, może gm. Strzałkowo skamieniałe kości mamuta, dar Faehndricha, Wólka, KFM 1917:22
95.	Zalesie, gm. Jaraczewo
-	ząb trzonowy nosorożca włochatego KFM 1910:432; fragment łopatki, panewka KFM 1910:432 (Niezabitowski 1926, s. 39, 46)
-	ząb mamuta, róg bizona, żwirownia k. Zalesia, gł. 6 m., dar emeryta Morgensterna z Poznania - KFM 1906:515
-	skamieniałości i kości, dar nauczyciela Głowackiego, Zalesie, KFM 1910:432
96.	Żerków, gm. Żerków - w żwirowni kość mamuta, znaleziona 31 V 1902, dar magistratu Żerkowa za znaleźne 3 marki, wypłacone właścicielowi furmanki Wilhelmowi Krause z Żerkowa; inw. PM 1902:251
97.	miejscowości nieznane
-	4 zęby nosorożca włochatego, ząb przedtrzonowy, 2 fragmenty łopatki, zbiory TPN, fragment kości łokciowej (Niezabitowski 1926, s. 22, 44)
-	2 fragmenty kości (kość i ząb trzonowy), KFM 1908:36
-	kość kręg mamuta, Dekarz, KFM 1910:20
-	cios mamuta bracia Klose KFM 1910:73
-	Orthozeros, kości nosorożca i in. Dar Vinzent Nikolaizak, rob.KFM 1910:157

Część 2. .... i co z tych znalezisk może wynikać

          Nawet pobieżna analiza katalogu, bardzo niepełnego, bo uwzględniającego znaleziska zaledwie kilkudziesięciu lat, pozwala na wysunięcie pewnych wniosków wstępnych.

-	Po pierwsze, w Wielkopolsce zwierzęcych kości kopalnych znajdowano dużo i trudno sobie wyobrazić, by wszystkie przywędrowały wraz z lodowcem, jak to sądzono w okresie międzywojennym odnośnie kości mamutów (patrz poz. 25 - Poznań Dębiec-Górczyn). Tak też sądził badający kości nosorożców wybitny przyrodnik, Edward Lubicz-Niezabitowski, który zauważył, że badane przez niego kości nie nosiły śladów wytarcia i większych zniszczeń, co stałoby się z pewnością, gdyby zostały przyniesione przez lodowiec.
-	W Wielkopolsce zarówno kości mamutów, jak i nosorożców znajdowano zazwyczaj w żwirowniach na głębokości kilku-kilkunastu metrów oraz w rzekach, zwłaszcza w Warcie; tam kości wydobywano najczęściej przy pracach pogłębiających.
-	Znaczna część szczątków zarówno mamuta, jak i nosorożca, została znaleziona w Poznaniu i jego najbliższej okolicy. W niewielkim stopniu koncentracja ta może wynikać z bliskości muzeum i z większego zrozumienia dla takich znalezisk wśród mieszkańców rejonu Poznania. Pamiętać jednak należy, że wybierzyska piasku i żwiru były dość systematycznie penetrowane zarówno przez geologów, jak i wędrujących po całej Wielkopolsce specjalistów od prac ziemnych. Również właściciele wybierzysk, którymi często byli wykształceni ziemianie, a także pracujący na wsiach nauczyciele, interesowali się takimi znaleziskami i czasem przekazywali je do instytucji publicznych. Jak się zatem wydaje, rejon Poznania rzeczywiście był miejscem koncentracji kości kopalnych, w tym mamutów.
-	Wiele znalezionych kości nigdy nie określono i jedynie rzadko, jak w wypadku Poznania-Szeląga, z innych źródeł można było się dowiedzieć, że wśród wielu tam znalezionych kości były także kości mamuta.
-	Żwirownia, a właściwie dwie sąsiadujące ze sobą żwirownie w Poznaniu-Szelągu należą do najciekawszych archeologicznych stanowisk wielkopolskich. To tam znaleziono zarówno znany skarb wczesnośredniowieczny, jak i trzy cmentarzyska (wczesnośredniowieczne, kultury wielbarskiej oraz łużyckiej). To tu znaleziono też dwa przedmioty krzemienne, które dotąd wywołują dyskusje wśród specjalistów od paleolitu, o czym będzie niżej.

Kości kopalne a znaleziska wyrobów krzemiennych w żwirowni w Poznaniu-Szelągu

-	Historia odkryć na Szelągu (stan. 13) zaczęła się w 1879 r., kiedy to hr. Pfuhl poinformował Towarzystwo Antropologiczne w Berlinie o znalezieniu "glinianych kul i cylindrów w dyluwialnej warstwie piasku", 2 km na północ od Poznania. W pobliżu, choć nieco głębiej, leżały kości zwierzęce, może jelenia. W następnym roku Pfuhl (1880, (59)-(60) przesłał do Berlina notatkę z Posener Provinzialblätter (1880, I, nr 4), w której opisano znalezienie około 250 glinianych kul [zapewne takich samych toczeńców, na jakie natrafiono w 1927 r.] i podał nowe informacje. Miejsce znajdowało się na lewo od szosy do Naramowic w okolicy Szeląga. Przedmioty odkryto przypadkowo w piaśnicy, na głębokości około 6 m. pod powierzchnią. Kilka kul znaleziono w misie glinianej z uchem. Brak jakichkolwiek ozdób, surowa obróbka i prymitywny materiał wskazywały na odleglejszy czas powstania naczynia. W tej samej warstwie i w pobliżu leżały też różne kości zwierząt, które w XIX w. już nie występowały. Z całą pewnością rozpoznano kości dzika; inne szczątki należały do znacznie większych zwierząt, ale nie udało się ich określić. Nie wykluczone, że dwie kości, które trafiły do HG, pochodzące ze Szeląga (nie oznaczona kość z daru Osiusa 1886 oraz prawa łopatka mamuta, depozyt gimnazjum realnego Bergera z 1897 r.), pochodziły właśnie z owej żwirowni i z tychże odkryć. Kości ludzkich wówczas nie znaleziono, choć była to właśnie żwirownia Kratochwilla, gdzie kilka lat później odkopano groby kultury wielbarskiej.
-	W 1896 r. geolog F. Wahnschaffe opublikował pracę pt.: "Mitteilung über Ergebnisse seiner Aufnahmen in der Gegend von Obornik in Posen" (Jahrbuch d. Pr. Geol. Landesanstalt, 1896, s. LXXX-LXXXII), który wysunął hipotezę, że na podstawie obserwacji piasków pod Obornikami, w których współwystępowały muszle mięczaków słodkowodnych oraz kości ssaków dyluwialnych, można je datować na czas ocieplenia między jedną fazą zlodowacenia a następną. Poszukiwania warstwy międzylodowcowej stały się jednym z celów podjętych badań geologicznych w żwirowniach wielkopolskich (w rejonie Poznania np.. w Garaszewie). Prace wykonał w 1897 r. na zlecenie Krajowego Urzędu Geologicznego geolog krajowy G. Maas. Według publikowanego sprawozdania (G. Maas, W. Hauchecorne,Ueber zwei anscheinend bearbeitete Gesteinsstücke aus dem Diluvium, Jahrbuch der königl. preuss. geologischen Landesanstalt für 1897, Berlin 1898, 32-35), w żwirowni na Szelągu natrafił m.in. na szczątkowo zachowaną warstewkę lessu, która nie znajdowała się w miejscu pierwotnym, ale spłynęła. W niej tkwiły dwa wyroby krzemienne, choć mało charakterystyczne - wiór i odłupek, obrobione ręką ludzką. Oba przedmioty przekazano do Geologischer Landesamt w Berlinie. Maas datował ową warstwę na okres międzylodowcowy, a więc na czasy, kiedy w Europie żyły zarówno mamuty, jak i pierwsi Europejczycy - neandertalczycy. Logiczny wniosek nasuwał się sam - w Poznaniu natrafiono na najstarsze, jakie wówczas znano, środkowopaleolityczne ślady pobytu człowieka w tej części Europy. Czy Maas wiedział, że w badanej przez niego zwirowni znaleziono też kości mamuta, które były jednym ze źródeł pożywienia neandertalczyków, tego nie wiadomo, choć słyszał o takich znaleziskach w rejonie Poznania. Szczątki warstwy międzylodowcowej zaobserwował też w dolinach np.. Bogdanki i Cybiny (Maas, Ueber Thalbildungen in der Gegend von Posen. Jahrbuch d. Pr. Geol. Landesanstalt, 1898, s. 81-82).
-	Kiedy w 1908 r. do Poznania zawitał najwybitniejszy wówczas niemiecki archeolog młodego pokolenia, Erich Blume, szybko zainteresował się odkryciem sprzed kilku lat. Próby identyfikacji "warstwy dyluwialnej" zakończyły się jednak niepowodzeniem, gdyż przez cały czas piasek był wybierany i po jedenastu latach kopano 100-200 m. dalej. Berliński urząd Geologiczny, proszony o przysłanie kopii zabytków, nadesłał kopie trzech przedmiotów i nie potrafił określić, skąd się wzięła nadwyżka. Na szczęście rycina w publikacji Maasa pozwoliła na identyfikację. Również polskie Muzeum Mielżyńskich otrzymało w 1918 r. własne kopie. W 1910 r. Muzeum Cesarza Fryderyka zorganizował badania w żwirowisku, z udziałem niemieckiego geologa, Jentscha, oraz znanego poznańskiego przyrodnika, dra Pfuhla, który wyniki prac opublikował (Der interglaziale Torf beim Schilling. Zeitschrift der naturwiss. Abteilung. XVIII Jhg, 1. H., Geologie, Posen 1911, s. 40-50). Zapewne obecny był też E. Blume, bo w latach tych systematycznie przekazywał ułamki naczyń ze żwirowni, głownie średniowieczne. Na podstawie analizy szczątków fauny i flory prof... Pfuhl nie tylko znalezioną warstwę torfu datował na czas międzylodowcowy, ale też uznał, że w tym czasie było tu jezioro, które zarosło i zmieniło się w torfowisko, przykryte warstwą naniesioną przez kolejny lodowiec (wyróżniono 87 gatunków okrzemków, łuski rybie (okonia?), rybia szczęka, trawy i turzyce?, szczątki osiki, sosny, olchy i in., ale też węgielki drzewne. Niestety, wyniki badań geologicznych nie były już tak jednoznaczne. Badania geologiczne spowodowały wzrost zainteresowań odkryciami kośćmi wśród robotników, którzy za znaleźne w wysokości jednej-lub kilku dniówek dostarczyli nowe okazy z okolicznych zwirowni. Również w niemieckim Muzeum Cesarza Fryderyka popularyzowano owe znaleziska, zamawiając modele nosorożca i mamuta (inw. KFM 1903:1161, 1163) w celach ekspozycyjnych. W 1907:481 wykonano też fotografię żwirowni na Dębcu, gdzie znaleziono nosorożce.
-	Po raz kolejny, w 1927 r., nie bacząc na to, że południową część żwirowni zamieniono na zlewisko szlamów z kanalizacji miejskiej i na wysypisko śmieci, z ramienia Polskiej Akademii Umiejętności miejsce to badali St. Pawłowski, W. Szafer, J. Trela i E. Niezabitowski. Byli to geolodzy i przyrodnicy. Badacze zabrali się do tego bardzo metodycznie; nie tylko wykonali profile geologiczne, ale także zapoznali się z dotychczasowym stanem badań oraz wykonali rozmaite analizy geologiczne i przyrodnicze, w tym analizy kości czy pyłków. Wyniki prac omówiono w szeregu artykułów (St. Pawłowski, Interglacjał w Szelągu pod Poznaniem, część I. Warunki występowania interglacjału poznańskiego, Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej PAU, 63, Kraków, 1929, s. 39-49; Edward Lubicz Niezabitowski, Interglacjał w Szelągu pod Poznaniem, część II. Fauna pokładów drugiego okresu międzylodowcowego w Szelągu, Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej PAU, 63, Kraków 1929, s. 51-69; J. Gołąb, Toczeńce z gliny morenowej w Szelągu pod Poznaniem, Roczniki P. T. Geol. X, Kraków 1934, W. Szafer, J. Trela, Interglacjał w Szelągu pod Poznaniem, Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej PAU, 63, Kraków 1929). Wykonano też badania na innych żwirowniach w okolicy. Ślady warstwy międzylodowcowej odkryto na pobliskich Winiarach i po drugiej stronie Warty - na Głównej. Na samym Szelągu - w jednej z odkrywek na pięć wykonanych. Z warstwy określonej jako międzylodowcową zidentyfikowano szczątki chrząszczy, ryb, małży, ramienic. Wśród większych zwierząt, znalezionych na Szelągu, stwierdzono: mamuta (Elephas primigenius Blum.), nosorożca włochatego (Rhinoceros antiquitas Blum.), tura (Bos primigenius Bojan), żubra (Bison proscus Boj.), konia (Equus sp.) i jelenia szlachetnego (Cervus elaphus). Wśród roślin znaleziono szczątki osiki i grabu. O ile na podstawie całości badań badacze nie mieli wątpliwości, że warstwa międzylodowcowa wystąpiła na Szelągu, to jednak trudno było im uwierzyć, że znalezione "dwa nieobrobione odłamki krzemienne" mogą stanowić przesłankę do wyciągnięcia wniosku, że człowiek żył w interglacjale koło Poznania (Pawłowski 1929, s. 40)
-	W czasie drugiej wojny światowej zaintrygowany znaleziskiem Walter Kersten, ówczesny kierownik niemieckiego Krajowego Urzędu ds. prahistorii, zwrócił się do Krajowego Urzędu Geologicznego w Berlinie z prośbą o ocenę wiarygodności odkryć G. Maasa. Otrzymał wówczas odpowiedź, że geolog ten jest dobrze znany w środowisku i do jego określeń nikt nigdy nie miał zastrzeżeń, a więc jego informacje można uznać za wiarygodne. Dorobku polskich uczonych z okresu międzywojennego zapewne Kersten nie znał.
-	W 1955? r. żwirownią zainteresował się Ludwik Sawicki z Warszawy, archeolog specjalizujący się w paleolicie, który wykonał 5 szurfów i 2 szybiki. W szurfie nr IV (znajdującym się w połusniowo-zachodniej części wybierzyska) natrafił on na odłupek kwarcytu z intencjonalnym zaszczerbieniem krawędzi. Sawicki przypuszczał, że przedmiot ten wystąpił w tej samej warstwie, w której Maas odkrył niegdyś swoje krzemienie, zgadzał się, że jest to złoże wtórne, ale całość datował na schyłkowy paleolit (tzw. przemysł wczesno-madleński), czyli na czas po ustąpieniu lodowca. Wydobyte wówczas próbki torfu i gytii zostały zbadanie metodą analizy pyłkowej przez A. Środonia i miały być publikowane.

          Od tego czasu w literaturze archeologicznej zdania na temat wiarygodności odkryć na Szelągu są podzielone. Część archeologów datuje znaleziska na Szelągu na środkowy paleolit, część na schyłkowy, inni zaś, nie wiedząc, co o tym sądzić, udają, że Szeląga nie ma. W Prahistorii ziem polskich (t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975) W. Chmielewski (s. 52, 106 tab. 13) uznaje Szeląg za najdalej na północ wysunięte stanowisko środkowopaleolityczne, datowane na interglacjał eemski-wczesny Würm, czyli mniejwięcej 80 tys . lat temu.

          Podsumowując, można chyba twierdzić, że na obszarze dzisiejszego Poznaniu onegdaj pasły się mamuty i nosorożce włochate. Czy człowiek neandertalski na nie polował, to znaczy czy żył już w paleolicie środkowym, czy dopiero w schyłkowym, można dyskutować. Osobiście jestem bardziej skłonna uwierzyć dość licznej grupie niezależnych od siebie specjalistów z różnych dziedzin, którzy warstwę lodowcową widzieli, niż L. Sawickiemu, który był przecież samoukiem.
          Obecnie żwirownia jest zabudowana, a teren zniszczony. Jeśli próba podjęcia badań w okolicy miałaby mieć jakichkolwiek sens, to zgodnie z wynikami L. Sawickiego, należałoby zbadać istniejącą do dziś południowo-zachodnią część wybierzyska, albo też północny skraj cytadeli. Można wówczas niczego nie znaleźć, ale równie dobrze wyniki badań mogą przewrócić do góry nogami cały dotychczasowy stan wiedzy. I za to kocham archeologię.

          W przedstawionym wyżej katalogu część kości jest znacznie późniejsza, pochodzić może z czasów od schyłkowego paleolitu po średniowiecze. Opowieść o znalezionej w popielnicy w Pałczynie skamieniałej kości, o ile jest prawdziwa, może świadczyć o zainteresowaniu takimi znaleziskami już w pradziejach, choć wątpliwe, by potrafiono wówczas dokonać prawidłowej ich interpretacji.

          Prezentowany katalog nie odzwierciedla całości znalezisk kości mamutów, choć myślę że większość znanych. Po II wojnie liczba odkryć gwałtownie zmalała, ale nie z powodu zmniejszenia się liczby czynnych żwirowni, w których znajdowano takie szczątki. Jak się wydaje, przyczyną było przede wszystkim używanie ciężkiego sprzętu w czasie prac ziemnych oraz zmniejszenie się liczby światłych ludzi, których ciekawiło coś więcej niż czubek własnego nosa, choć liczba osób wykształconych niewątpliwie znacznie się zwiększyła.