Niniejsze opracowanie, przygotowane w Dziale Konserwatora Zabytków
Archeologicznych na województwo poznańskie (KZA) Muzeum Archeologicznego
w Poznaniu, jest kolejnym ujęciem podstawowych danych źródłowych
o wybranej kategorii stanowisk archeologicznych (w tym przypadku
- grodzisk) w zmodyfikowanej, bardziej funkcjonalnej formie. Jego
poprzednią wersję, o charakterze eksperymentalnym, sporządzono
w 1987 roku i opublikowano jedynie w wersji powielanej (1). Następne
katalogi tego typu, równieź o charakterze niskonakładowym, objęły
kolejno: najcenniejsze stanowiska archeologiczne w województwie
poznańskim (2) oraz w Wielkopolsce (3), a także stanowiska z województwa
poznańskiego, wpisane do rejestru zabytów (4). Wymienione opracowania
adresowane są do szeroko pojmowanego środowiska odbiorców informacji
archeologicznej, reprezen-towanego w pierwszym rzędzie przez profesjonalistów-archeologów:
badaczy, muzeologów, konserwatorów i dydaktyków, a także przedstawicieli
dyscyplin pokrewnych oraz zaawansowanych amatorów-hobbystów.
Gromadzenie i przetwarzanie informacji o stanowiskach archeologicznych
z terenu województwa poznańskiego, prowadzone w Dziale KZA naszego
Muzeum, uległo znacznemu przyspieszeniu z chwilą zastosowania
w 1986 roku techniki komputerowej. Wkrótce potem możliwe stało
się uruchomienie systemu baz danych dotyczących tej problematyki
(obsługiwanego przy pomocy programu System_AZP, zastąpionego po
kilku latach przez radykalnie zmodernizowany program AZP_Fox).
W następnych latach ulegał on stałemu poszerzaniu i modernizacji,
a obecny stopień jego rozwoju umożliwia już przygotowywanie różnorodnych
opracowań, dzięki którym zebrane dotąd dane źródłowe udostępniane
są szerszemu gronu odbiorców, uwalniając ich w wielu przypadkach
od konieczności samodzielnego przeprowadzania żmudnych kwerend.
Oczywistym warunkiem odpowiedniego poziomu takich publikacji jest
wysoki stopień poprawności i kompletności danych, zawartych w
systemie komputerowym. Zapewnić to można jedynie poprzez stałą
weryfikację już zebranych informacji oraz ich uzupełnianie w drodze
konfrontacji z innymi, pokrewnymi zasobami danych. Zasadę tę respektowano
również podczas przygotowywania obecnego opracowania. Dane zawarte
w omawianej bazie danych zintegrowano przede wszystkim z bogatymi
rezultatami wieloletniej akcji badawczej weryfikowania grodzisk
wielkopolskich, prowadzonej przez Pracownię Wczesnośrednio-wieczną
Instytutu Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu, w
większości już opublikowanymi.(5)
Różnice między zastosowanym tu sposobem prezentacji danych źródłowych,
a ujęciami tradycyjnymi, mają dwojaki charakter. Pierwszy aspekt
wprowadzonych innowacji widoczny jest w samej formie publikacji;
polega on na zastosowaniu - w miejsce dotychczasowego, pojedynczego
katalogu obiektów, uporządkowanego według jednego, wybranego kryterium
(np. alfabetycznie według nazw miejscowości) - całego zespołu
takich spisów, będących wariantami identycznymi pod względem zawartości
faktograficznej, lecz różniących się sposobem uporządkowania obiektów.
Niniejsza praca zawiera sześć spisów, ułożonych kolejno według:
a) nazw miejscowości (spis 1),
b) nazw gmin (spis 2),
c) numerów obiektów na załączonych mapach 1-3 (a tym samym według
numerów
obszarów AZP; spis 3),
d) numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 (układ
1965; spis 4),
e) typów obiektów (spis 5),
f) chronologii obiektów (spis 6).
Kryterium uporządkowania wyróżniono w nagłówku każdego spisu.
Tak rozbudowany układ zapewnia czytelnikowi szybkie dotarcie do
interesujących go stanowisk według odpowiednio wybranego kryterium,
bez konieczności przeszukiwania całego spisu. Drugi aspekt omawianych
innowacji ma charakter warsztatowy, a korzyści z ich zastosowania
ujawniają się dopiero w trakcie długofalowej pracy z określonym
zbiorem informacji, zapisanych i przechowywanych w formie elektronicznej;
polegają one przede wszystkim na daleko prostszej niż dotąd procedurze
wprowadzania poprawek i uzupełnień.
Pod względem merytorycznym układ pracy podporządkowany został
specyfice weryfikacji stanowisk archeologicznych, w tym szczególnie
grodzisk, która z reguły jest procedurą wieloetapową, a mimo to
w wielu przypadkach nie przynosi jednoznacznych rozstrzygnięć
co do charakteru stanowisk. Z tego powodu wszystkie obiekty z
województwa poznańskiego, określane dotąd jako grodziska, przedstawiono
w trzech grupach:
1. Obiekty zweryfikowane z wynikiem pozytywnym (mapa 1),
2. Obiekty uznawane poprzednio za grodziska, zweryfikowane z wynikiem
negatywnym
(mapa 2),
3. Obiekty uznawane dotąd za grodziska, wymagające weryfikacji
(mapa 3).
Każdy obiekt opisany jest za pomocą 18 cech, dotyczących: przynależności
administracyjnej, położenia (w systemie podziału arkuszy mapy
topograficznej "Układ 1965" oraz na siatce obszarów
AZP), numeru decyzji konserwatorskiej, historii badań stanowiska,
stopnia jego dotychczasowego rozpoznania, typu grodziska względnie
obiektu pokrewnego, jego pozycji chronologicznej, miejsca przechowywania
zbiorów, rodzaju dokumentacji i miejsca jej przechowywania, podstawowych
pozycji literatury źródłowej, stanu zachowania stanowiska i obecnego
sposobu jego użytkowania, wniosków konserwatorskich dotyczących
niezbędnych oraz zalecanych czynności na stanowisku, wreszcie
uwag dodatkowych. Dane te, zestawione w formie tabeli, tworzą
spis obiektów danej grupy. Każdej mapie towarzyszy sześć takich
spisów, identycznych pod względem zawartości, lecz - jak już wspomniano
powyżej - uporządkowanych według kolejnych kryteriów, uznanych
przez autorów za najistotniejsze dla czytelnika.
Poniżej omówiono poszczególne rubryki, sposób ich tworzenia i
zastosowane skróty bądź konwencje zapisu danych:
Rubryka 2 - Miejscowość: Jako zasadę przyjęto przynależność
administracyjną terenu
stanowiska, ustaloną w oparciu o granice miejscowości na mapach
topograficznych
w skali 1:10.000 na dzień 1.1.1983 r. (identyczną zasadę stosuje
się w odniesieniu do
całości badań AZP w województwie poznańskim).
Rubryka 3 - Numer stanowiska w miejscowości: We wszystkich możliwych
przypadkach podano
dane po weryfikacji, dokonanej w trakcie badań AZP.
Rubryka 4 - Gmina: Według aktualnego podziału administracyjnego.
Rubryka 5 - Dawny powiat: Według podziału administracyjnego,
obowiązującego do roku 1975.
Rubryka 6 - Numer obszaru AZP / numer stanowiska na obszarze
AZP: Według dokumentacji
badań AZP (luki dotyczą terenów nie objętych jeszcze tymi badaniami).
Rubryka 7 - Numer na mapie (1, 2 lub 3): Numer obiektu na odpowiedniej
mapie w niniejszym
opracowaniu.
Rubryka 8 - Numer arkusza mapy topograficznej w skali 1:10.000:
Dotyczy mapy topograficznej w
układzie 1965, stanowiącej podstawę dokumentacji kartograficznej
badań AZP w
województwie poznańskim.
Rubryka 9 - Numer decyzji konserwatorskiej: Numer decyzji o
wpisaniu obiektu zabytkowego do
rejestru zabytków województwa poznańskiego (podstawowa forma
prawnej ochrony
zabytków).
Rubryka 10 - Badania : rok : instytucja/kierownik: Wymieniono
tu - w formie trójczłonowego zapisu
- kolejne akcje badawcze na stanowisku. W członie pierwszym podano
rodzaj badań,
w drugim - rok względnie lata ich przeprowadzenia (zapis skrócony:
dla lat z wieku
XX - 2 ostatnie cyfry, np.: 55 - dla roku 1955, a dla lat z
w XIX - 3 ostatnie cyfry,
np.: 889 - dla roku 1889), w trzecim - nazwę instytucji prowadzącej
badania bądż
(jeśli danych badań nie można było powiązać z określoną instytucją)
- nazwisko ich
kierownika (dotyczy to przede wszystkim badań AZP).
Skróty dotyczące rodzaju badań:
AZP - badania powierzchniowe, przeprowadzone w ramach programu
badawczego
"Archeologiczne Zdjęcie Polski" lotn - zdjęcia lotnicze
p - badania powierzchniowe
ps - badania powierzchniowe + otwór sondażowy
s - badania sondażowe
w - badania wykopaliskowe
wierc - wiercenia
ws - badania wykopaliskowo-sondażowe
Skróty dotyczące instytucji (zastosowano je również w rubryce
14 - Zbiory i 15 -Dokumentacja):
IBSS - Instytut Badania Starożytności Słowiańskich przy Uniwersytecie
Poznańskim
IHKM - Instytut Historii Kultury Materialnej w Warszawie, ob.
Instytut Archeologii i Etnologii
PAN w Warszawie
IHSUAM - Instytut Historii Sztuki UAM w Poznaniu
IPreh - Instytut Prehistorii UP w Poznaniu, ob. Instytut Prahistorii
UAM w Poznaniu
IPUAM - Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu
KAP - Katedra Archeologii Polski UAM w Poznaniu, ob. Instytut
Prahistorii UAM w Poznaniu
KBnPPP - Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego
KGeogr.UAM- Katedra Geografii UAM w Poznaniu
MAP - Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
MGn - Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieżnie
MLed - Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
MJar - Muzeum Regionalne w Jarocinie
MSz - Muzeum Regionalne w Szamotułach
PAK-HKl - Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Henryka Klundera
w Poznaniu, sp. z o.o.
PKZ-Pń - P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków w warszawie, Oddział
w Poznaniu,
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska
PMA - Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
PUK - Państwowy Urząd Konserwatorski w Poznaniu (przed 1.9.1939
r.)
RGiecz - Rezerwat Archeologiczny w Gieczu
ZAW - Zakład Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu, ob.
Instytut Archeologii
i Etnologii PAN w Warszawie, Oddział w Poznaniu
Rubryka 11 - Stopień rozpoznania stanowiska: Ilustruje stan
zaawansowania procesu weryfikacji
obiektu (skróty i dane według propozycji Z. Kurnatowskiej i
A. Łosińskiej).
Skróty:
+ - badania powierzchniowe
++ - badania powierzchniowe + otwór sondażowy (0.5 x 0.5 / 0.7
m)
+++ - badania sondażowe lub wykopaliskowe
+Z - obiekt zniszczony (miejsce po grodzisku)
-Z - obiekt zniszczony (lokalizacja przybliżona lub nieznana)
+(?L) - poszukiwania nie doprowadziły do odnalezienia grodziska
?W - dotychczasowy wynik badań niejasny, konieczna ponowna weryfikacja
+L - lokalizacja ustalona
-L - lokalizacja wątpliwa lub nieustalona
Rubryka 12 - Typ obiektu: W przypadku, gdy dotychczasowa weryfikacja
nie doprowadziła do
jednoznacznych rozstrzygnięć, informację tę podano w formie
alternatywnej.
Skróty:
dwór obr. - dwór obronny
grodz.dwuczłon. -grodzisko dwuczłonowe
grodz.stożk. - grodzisko stożkowate
os.przygr. - osada przygrodowa
ślad os. - ślad osadniczy
Rubryka 14 - Chronologia: W rubryce tej, w odniesieniu do okresu
wczesnego średniowiecza,
zastosowano podział na fazy A-F według W.Hensla i Z.Kurnatowskiej
(6), nieco
zmodyfikowane w wyniku późniejszych studiów (7):
faza A: 500 - 600 r.
faza B: 600 - 800 r.
faza C: 800 - 950 r.
faza D: 950 - 1050 r.
faza E: 1050 - 1250 r. (podfaza E1: 1050 - 1100 r., podfaza
E2: 1100 - 1250 r.)
faza F: 1250 - 1350 r.
Skróty:
2 poł.XIVw. - 2 połowa XIV wieku
fazy mł. - fazy młodsze
fazy st. - fazy starsze
Ha - okres halsztacki (700 - 400 r. pne.)
HaC - okres halsztacki C (700 - 550 r. pne.)
HaD - okres halsztacki D (550 - 400 r. pne.)
mł.EB - młodsza epoka brązu (1200 - 700 r. pne.)
nż - okres nowożytny (po r. 1500)
pś - późne (pełne) średniowieczne (1350 - 1500 r.)
wś - wczesne średniowieczne (500 - 1350 r.)
wś:B (A,E/F itd.)- wczesne średniowieczne, faza B (faza A, E/F
itd.)
Rubryka 15 - Zbiory: Skróty: patrz rubryka 10 - skróty dotyczące
instytucji.
Rubryka 16 - Dokumentacja: Rodzaj i miejsce przechowywania dokumentacji.
Skróty dotyczące
rodzajów dokumentacji:
dok.bad. - dokumentacja z badań
dok.wyk. - dokumentacja z badań wykopaliskowych
pl.wys. - plan sytuacyjno-wysokościowy
Skróty dotyczące instytucji: patrz rubr. 10.
Rubryka 17 - Literatura: Podano jedynie dane dotyczące najnowszych
względnie najważniejszych
pozycji, które z reguły zawierają ewentualne dokładniejsze informacje
bibliograficzne.
Z konieczności również tu przyjęto skróconą formę zapisu: skrót
tytułu, tom
książki/czasopisma i rok wydania (osatnie dwie cyfry).
Skróty:
FAP - "Fontes Archaeologici Posnanienses", Poznań.
Feldmanowski- H.Feldmanowski, Wykopalisko Pawłowickie (Die Ausgrabung
von
Pawlowice), Poznań 1877.
Gniezno - J.Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (od
VIII do XIII wieku) w świetle
wykopalisk, Poznań 1938.
Jasnosz - S.Jasnosz, Staroźytne osadnictwo na terenie Objezierza,
pow. Oborniki, FAP,
t.15:1964, s.164-189.
Kowalenko - W.Kowalenko, Grody i osadnictwo grodowe, w Wielkopolsce,
Poznań 1938.
Poznań - W.Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu,
t. 1, Warszawa-Wrocław
1959, t.2, tamże 1960, t.3, tamże 1961, t.4., W.Hensel, J.Żak
(red.), tamże 1974.
Rajewski - Z.Rajewski, Sprawozdanie z badań terenowych w Biskupinie
i okolicy w roku 1955,
"Sprawozdania Archeologiczne", Warszawa, t.5:1959,
s.75.
SAnt - "Slavia Antiqua", Poznań - Wrocław.
Spr.Biskupin - J.Kostrzewski (red.), Gród prasłowiański w Biskupinie
w pow. żnińskim.
Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników
z lat
1934-1935, Poznań 1938.
St.Led - "Studia Lednickie", Poznań.
SiM - W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski
wczesnohistorycznej, t.1,
Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel,
Z.Kurnatowska, jw.,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6,
1987.
WA - "Wiadomości Archeologiczne", Warszawa.
Rubryka 18 - Stan zachowania / użytkowanie terenu stanowiska:
Zgromadzono tu dane dotyczące
czynników i stopnia zagrożenia terenu stanowiska oraz obecny
sposób jego
użytkowania.
Skróty:
częś.zab. - teren częściowo zabudowany
częś.zab. - obiekt częściowo zniszczony
nieuż. - nieużytek
pole upr. - pole uprawne
zniwel. - teren zniwelowany
Rubryka 19 - Wnioski konserwatorskie: Niezbędne oraz zalecane
czynności konserwatorskie,
zmierzające do ostatecznej weryfikacji stanowiska i do jego
ochrony.
Skróty:
dec - wydać decyzję o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków
plan - wykonać plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska
sond - przeprowadzić badania sondażowe
weryf - przeprowadzić weryfikację stanowiska
wierc - przeprowadzić wiercenia
Rubryka 20 - Uwagi: Zawarto tu dane nie kwalifikujące się do
żadnej z poprzednich rubryk
Skróty:
D: - dawna nazwa stanowiska
L: - lokalna nazwa stanowiska / miejscowości lub jej części
P: - dodatkowe dane o położeniu stanowiska
Za wszechstronną pomoc i współpracę podczas gromadzenia i
aktualizacji danych o grodziskach województwa poznańskiego autorzy
składają serdeczne podziękowania pani prof.dr hab. Zofii Kurnatowskiej
i pani mgr Alinie Łosińskiej z Pracowni Wczesnośredniowiecznej
Instytutu Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu.
Osobne wyrazy wdzięczności należą się panu mgr Wojciechowi Śmigielskiemu
z tegoż Instytutu za cenne uwagi redakcyjne.
Przypisy:
- B.Kirschke, A.Prinke, Baza danych GRODYPOZ, Poznań 1987 (maszynopis powielany).
- A.Prinke, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w województwie poznańskim, Poznań
1993 (maszynopis powielany).
- Tegoż, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w Wielkopolsce, Poznań 1992 (maszynopis
powielany).
- T.Kasprowicz, A.Prinke, Mapa stanowisk archeologicznych w województwie poznańskim
wpisanych do rejestru zabytków, wyd.II, Poznań 1993 (maszynopis powielany).
- Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku, FAP,
t.32:1981; tychże, Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w latach 1983-1984,
tamże, t.34:1982-85.
- W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t.1,
Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel, Z.Kurnatowska, jw.,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6, 1987.
- Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk.., s. 39; W.Dzieduszycki,
Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w.,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 109.
