Janusz Czebreszuk
Przełom epoki neolitu i brązu należy do jednego z zasadniczych punktów zwrotnych w dziejach Europy. Niezwykle charakterystycznym rysem tej epoki jest wzrost historycznego znaczenia hodowców i pasterzy. Z tym okresem pradziejów wiązać można genezę kilku instytucji, zasadniczych dla specyfiki cywilizacji europejskiej.
Z perspektywy obszarów, przez które przebiega polski odcinek gazociągu tranzytowego, interesująca nas epoka należy do najtrudniejszych z punktu widzenia stanu wiedzy archeologicznej. Ilość źródeł, w postaci znalezisk archeologicznych, jest tu niewspółmiernie mała, w porównaniu zarówno z etapem poprzedzającym (starsze okresy neolitu), jak i następnym (kultura łużycka). Możliwości wykonania gigantycznego przekopu przez całą Polskę z zachodu na wschód, jaka pojawiła się dzięki inwestycji gazociągu tranzytowego, stwarzała nadzieję na zmianę istniejącego w literaturze obrazu III tys. p. Ch. Już teraz, a więc przed ostatecznym opracowaniem wszystkich pozyskanych materiałów archeologicznych, można powiedzieć, iż nadzieje te nie zostały zawiedzione. Badania archeologiczne na trasie gazociągu tranzytowego dostarczyły wielu niepowtarzalnych znalezisk związanych ze schyłkiem epoki neolitu i początkami epoki brązu.
W trakcie III tys. p. Ch., obok znanych w Europie środkowej społeczności wczesnorolniczych, w zasadniczym swoim rdzeniu kultywujących kopieniaczy styl życia, pojawiają się także społeczności hołdujące całkowicie innym sposobom egzystencji. Większość wspólnot zamieszkujących Niż Europejski w swoim systemie pozyskiwania żywności ewoluuje wówczas w kierunku gospodarki o większym znaczeniu hodowli zwierząt domowych. Ponadto, już od początku III tys. p. Ch. w interesującej nas części Europy pojawiają się pierwsze wspólnoty, których styl życia zbliża się do wzorców określanych w klasycznej etnologii jako pastoralne. W języku archeologii określa się je mianem przedstawicieli kultury ceramiki sznurowej.
Dla archeologów zajmujących się przełomem epok neolitu i brązu jedną z najbardziej znamiennych jego cech jest wielość systemów kulturowych, często współcześnie zajmujących niewielkie obszarem regiony. W efekcie na przykład na Kujawach znanych jest współcześnie kilka kultur archeologicznych, takich jak kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych i kultura ceramiki sznurowej. Widoczne jest ponadto częstsze pojawianie się nowych jednostek taksonomicznych, obserwowanych zwłaszcza na płaszczyźnie zmienności cech zespołów ceramicznych, co w sumie wskazuje, iż w porównaniu z wcześniejszymi etapami neolitu, w omawianym okresie mieliśmy do czynienia z procesem szybszych zmian kulturowych. Badania na trasie gazociągu tranzytowego w pełni potwierdziły ów skomplikowany obraz kultury społeczeństw z przełomu epok neolitu i brązu.
Jednym z efektów odchodzenia od stabilnego systemu wspólnot kopieniaczych, jest obserwowana w trakcie wykopalisk stosunkowo mała ilość śladów po osadach oraz wyraźne zwiększenie się udziału źródeł grobowych. Hodowcy, a zwłaszcza pasterze, mają bowiem bardziej mobilny tryb życia a ich osady były zazwyczaj mniejsze i bardziej krótkotrwałe, o zabudowie składającej się z lekkich konstrukcji, często typu szałasowego. Przy tak niewielkich odkształceniach krajobrazu naturalnego, odkrycie osad pasterzy metodami archeologicznymi przysparzało zawsze wiele problemów metodycznych. Dzięki badaniom na trasie gazociągu tranzytowego, które w sposób losowy "tną" Polskę z zachodu na wschód, pozyskane zostały nowe zespoły osadowe, m.in. z Żabna stan.31/32 (341) i Siniarzewa stan 1 (79/80). Te, może mniej ekspozycyjne, ale niezwykle rzadkie i ważne naukowo zespoły, pozwalają nam na stworzenie zrębów naszej wiedzy o cechach osadnictwa społeczeństw hodowców i pasterzy z III tys. p. Ch.
Niewątpliwie najistotniejszym zakresem informacji w poznaniu specyfiki przełomu epok neolitu i brązu są znaleziska sepulkralne. Badania na trasie gazociągu tranzytowego doprowadziły do odkrycia grobów ze wszystkich etapów rozwoju społeczeństw omawianej epoki. Godne podkreślenia są zwłaszcza cechy najstarszych form grobów: kurhany z konstrukcją rowkową, tzn. pierwotnie z okrągłą palisadą wyznaczającą zasięg nasypu. Na płaszczyźnie religijnej była to więc granica przestrzeni świętej (sacrum), z centralnie umieszczoną pod nasypem jamą grobową zwierającą zazwyczaj szkielet jednego zmarłego. Taki typ grobów nawiązuje do wzorców społeczeństw pastoralnych Europy południowo-wschodniej. Dotychczas z Polski północnej znane było jednostkowe takie znalezisko. Dzięki badaniom na trasie gazociągu tranzytowego udokumentowano trzy nowe kurhany z palisadą. Jednym z nich jest kurhan ze stanowiska Kuczkowo 5, z bardzo dobrze zachowanymi szczegółami konstrukcyjnymi w postaci rowka (fot.) i śladów po palach (fot.) ***. We wszystkich odkrytych kurhanach nie było już śladów po nasypach, co jest wynikiem nowożytnej długotrwałej niwelacji terenu związanej z uprawą roli. Obserwacja ta wyjaśnia także przyczyny trudności z odkrywaniem kurhanów w części Polski, przez którą przebiega gazociąg tranzytowy: Wielkopolska i Kujawy należą do najbardziej przekształconych antropogenicznie regionów naszego kraju. Tylko dzięki szerokopłaszczyznowym i liniowym badaniom w typie gazociągu tranzytowego możliwe jest natrafienie na tego typu znaleziska.
Groby z młodszych etapów interesującej nas epoki wykazują cechy innego układu powiązań genetycznych grzebanej w nich ludności: oś południowo-wschodnia została zastąpiona osią północno-zachodnią, wiążącą ziemie Polski północnej z Jutlandią i Niemcami północnymi. Pochówki z tego okresu nie są już przykryte kurhanami. Cechy północno-zachodnie widać zarówno w konstrukcji grobów, w postaci kamiennego wymoszczenia jamy grobowej (archeolodzy nazywają ten typ konstrukcji grobami wanienkowatymi), jak chociażby w przypadku grobu z Kowalewka stan.1 (fot.) oraz w wyposażeniu: naczynia o formie doniczkowatej z charakterystycznym ornamentem, czego przykładem jest puchar z Siniarzewa stan.1 (fot.).
Najmłodsze znaleziska grobowe jak te odkryte w Kuczkowie stan. 5 (fot. z guzkami) ujawniają nowy kierunek kulturowych odniesień, inauguruja bowiem więzi z południem. Cechami swojego wyposażenia wykazują związki z najstarszymi kulturami wczesnej epoki brązu ze strefy Kotliny Karpackiej.
Można zadać pytanie: w jakim stopniu specyfika i nowatorstwo przełomu epok neolitu i brązu, tak wyraźnie widoczne na płaszczyźnie znalezisk archeologicznych wiąże się z cechami ówczesnego społeczeństwa?
Powiedzieliśmy już wcześniej, iż ludność w III tys. p. Ch. była bardziej mobilna od swoich poprzedników. O mobiliźmie była mowa jednakże jedynie w aspekcie przestrzennym (geograficznym) i osadniczym (lekkość zabudowy). Zasadniczo najistotniejsze jest jednakże przyspieszenie dynamiki zmian struktur społecznych. Okres przełomu epok neolitu i brązu to etap pradziejów, w którym mamy do czynienia przede wszystkim z początkami procesu emancypacji jednostki względem grupy. Wzorce poprzednich etapów neolitu, związane ze społecznościami kopieniaczymi opierały się na zasadniczo egalitarnej wspólnocie. Przechodzenie do stylu życia hodowców czy pasterzy zaznacza się w postaci zjawiska indywidualizacji, które w ogólnym zakresie polegało na tym, iż poszczególne jednostki stawały się aktywnymi uczestnikami procesów społecznych, a nie jedynie wykonawcami narzucanych im przez grupę ról. Opisywane zmiany obserwowane są zwłaszcza w obrządku pogrzebowym. Wszystkie groby z interesującej nas epoki, odkryte w trakcie badań na trasie gazociągu tranzytowego, są pojedyncze. Brak całkowicie pochówków zbiorowych, tak częstych w społecznościach typu egalitarnego. Warto w tym miejscu nadmienić, iż zjawisko indywidualizacji jest warunkiem koniecznym dla ukształtowania się tak ściśle związanych z cywilizacją europejską wartości jak wolność osobista, czy swobodne współzawodnictwo między jednostkami.
Wiele informacji o ówczesnym społeczeństwie tkwi ponadto w cechach wyposażenia składanego wraz ze zmarłym. W skład darów grobowych wchodzą w zasadzie przedmioty o ściśle określonym charakterze: jedno naczynie, zazwyczaj paradny (cienkościenny, dokładnie wykonany i bogato zdobiony) puchar do picia, oraz broń w postaci zestawu łuczniczego (z którego do naszych czasów pozostają jedynie krzemienne groty strzał), topora kamiennego lub sztyletu krzemiennego.
Obecność w wyposażeniu paradnego naczynia do picia, jak chociażby puchar z Kowalewka stan.1 (fot.) czy przywoływane już naczynie z Siniarzewa (fot.), świadczy o zaczątkach tworzenia się bractw (stowarzyszeń, związków tajemnych?), w których kultywowano rytuał wspólnego spożywania napojów, zapewne o pobudzającym charakterze (alkohol). Własnie w tych libacjach, o kultowym czy socjoorganizacyjnym charakterze, należy dopatrywać się korzeni znanego wśród starożytnych Greków sympósion oraz tak cenionej przez współczesnych Europejczyków "wspólnoty stołu".
Z kolei tak bogaty zestaw różnych typów broni uzewnętrznia inne zjawisko, jakże charakterystyczne dla historii ludów Europy. Jest nim wojna, a ściślej sztuka wojenna. Zręby kształtowania się tej ostatniej są wyraźnie związane z interesującym nas odcinkiem pradziejów. Groby odkrywane przez archeologów, także na trasie gazociągu tranzytowego to w większości pochówki wojowników. Wśród nich kształtowały się zapewne początki tego, co z perspektywy całej historii cywilizacji europejskiej nazwane zostało etosem rycerskim, moralnością "ludzi wojny".
Okres przełomu epok neolitu i brązu jest, jak już zostało to powyżej wielokrotnie podkreślane, etapem dziejów Europy, z którym wiązać można genezę wielu specyficznych cech naszej cywilizacji. Indywidualizacja, komplikowanie struktur społecznych w postaci bractw, czy stowarzyszeń, zaczątki sztuki wojennej i etosu rycerskiego, na pewno nie wyczerpują listy dziedzictwa schyłku epoki neolitu i początków epoki brązu, jakie nosimy w sobie do dziś.
Nasza wiedza na temat stopnia partycypowania w tym skomplikowanym procesie przemian cywilizacyjnych społeczności zamieszkujących w III tys. p. Ch. Niż Polski nie była dotychczas zadowalająca. Dzięki badaniom archeologicznym na gazociągu tranzytowym zebrana została nowa pula materiałów archeologicznych, w zasadniczym stopniu poszerzająca informacje, którymi dysponowaliśmy dotychczas. Dzięki nim możemy już teraz, a więc przed ostatecznym opracowaniem materiałów, stwierdzić iż w kulturze społeczności okupujących na przełomie epok neolitu i brązu Niż Polski widać odbicie wszystkich, zasadniczych przemian kulturowych przebiegających w ówczesnej Europie. Wprawdzie obszary te nie stanowiły wówczas centrum kulturowego na skalę europejską, ale bogaty system szlaków kontaktowych, który przez nie przebiegał, powodował niezwykle szybki przepływ nowych idei, zarówno z południa, jak i z zachodu, a więc z kierunków o strategicznym znaczeniu kulturowym w ówczesnej Europie.
POWRÓT
