Stosunkowo długi artykuł polemiczny w ostatnim numerze „Archeologii Polski” autorstwa Dr Zbigniewa Kobylińskiego (2001c - odtąd: Słuszne...) ma stanowić odpowiedź na moją krótką recenzję (Barford 2000a - dalej: Recenzja) pracy Międzynarodowe Zasady Ochrony i Konserwacji dziedzictwa archeologicznego (Z. Kobyliński red. 1998a; odtąd Zasady...)¹ . Jest oczywiste, że w przypadku, kiedy autor recenzowanej pracy odczuwa, że krytyka jego pracy jest niesłuszna, ma prawo do polemiki ze stanowiskiem recenzenta. Z. Kobyliński twierdzi (Słuszne..., s. 131), że jego odpowiedź „contains arguments to prove that the criticism presented by P. Barford in his review [...] is groundless”. Szkoda tylko, że takich argumentów w gruncie rzeczy nie znajdujemy w polemice. ²

        Recenzowana praca to przygotowany przez Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich (SNAP) oraz Generalnego Konserwatora Zabytków (GKZ) zbiór tłumaczeń fragmentów wybranych dokumentów, powstałych za granicą i związanych z ochroną zabytków archeologicznych. W Recenzji zwracałem uwagę na problem wyboru materiału i jakość tłumaczeń (miejscami przekład odbiega od znaczenia pierwowzoru; wskazywałem niektóre z nich w recenzji). Sugerowałem, że w celu pełniejszego udostępnienia tekstów polskiemu czytelnikowi powinno się je było opatrzyć aparatem krytycznym. Zwracałem też uwagę że do przy produkcji tego rodzaju publikacji nie jest korzystny roczny cykl finansowania Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków, który zmusił zespół do pospiesznego przygotowania pracy.

        Autor polemiki, zamiast ustosunkować się do uwag w recenzji, sprowadza dyskusję na manowce, skupiając się na demaskowaniu „poglądów” recenzenta. Choć powinienem czuć się zaszczycony, że moje poglądy są dyskutowane w „Archeologii Polski”, z rozczarowaniem przeczytałem polemikę, której autorowi nie zawsze udało się właściwie odebrać sens tego co napisałem. Polemista nie rozróżnił, co w mojej recenzji było krytyką obecnej formy recenzowanej pracy, a co było dalszym rozwinięciem niektórych tematów tam zawartych, które w recenzji są sformułowane raczej jako pytanie, niż próba (jak w swej polemice wmawia mi Z. Kobyliński) narzucenia jakichkolwiek „słusznych” poglądów.

        Trudno jest mi rozumieć w jaki sposób pozwolono aby dyskusja na łamach tego czasopisma naukowego Polskiej Akademii Nauk zniżyła się miejscami do poziomu ataku osobistego. Niestety, z pewnym ubolewaniem można stwierdzić, że w ostatnim czasie wynik jakiejkolwiek próby dyskutowania jakiegokolwiek tematu związanego z zasadami ochrony i zarządzania tzw. dziedzictwem archeologicznym w Polsce stał się dość przewidywalny (cf Z. Kobyliński 1999; 2001b; P. Barford 2001a; E. Tomczak 2000), co - w nawiązaniu do tytułu rzeczonej polemiki - sugeruje pytanie, kto tu próbuje narzucić swoje „słuszne” poglądy i w jakim celu? ³

        W związku z metodą obraną przez Polemistę, należy ustosunkować się do najważniejszych z jego uwag:  

1. Najpierw wypada zacząć od kilku słów samokrytyki. Rzeczywiście, w jednym miejscu mojej recenzji pisałem o dzienniku „Urzędowym” , a nie „Ustaw” zaś w innym używałem wyrazu „Karta” zamiast „Konwencja” aby określić pewien dokument, co nie zostało zauważone ani przez mnie, ani przez Redakcję w czasie korekt. Przepraszam czytelnika za te potknięcia, mające mnie, w oczach Z. Kobylińskiego, tak dyskredytować.⁴

2. W Recenzji napisałem też, że wspomnianą przez Z. Kobyliński w jego wstępie do recenzowanej pracy (s. 13) zasadę o ograniczenia rozmiaru wykopów znalazłem w jednym z tych dokumentów, ale Polemista (Słuszne... s. 126) twierdzi, że znajduje się ona w „co najmniej czterech zamieszczonych w recenzowanym tomie (s. 92-93, 116-117, 123 i 130) oraz we wszystkich kodeksach etyki zawodowej archeologów”. Po pierwsze, nawet przeglądanie tych zawartych w recenzowanej książce dowodzi, że nie jest prawdą, iż we „wszystkich kodeksach etyki” występuje zalecenie, o którym mowa. Z czterech cytowanych w Słuszne... przypadkach zwrot ten występuje tylko w dwóch: Konwencji z Valetty wspomnianej przeze mnie, ale też i w Deklaracji z San Antonio o Autentyczności (Zasady s. 130), co przyznaję, że w czasie pisania recenzji, uszło mojej uwadze. (Przypadek ten doskonale ilustruje rodzaj problemów których dałoby się uniknąć przy obecności aparatu krytycznego w publikacji; zwrot „co najmniej” (Słuszne... s. 126) sugeruje, że polemiście też przydałby się teraz indeks, którego (Recenzja, s. 121) brak wytknąłem.) Należy zatem poprawić wyraz „tylko jeden” w mojej Recenzji na „tylko dwa”. Pomimo, że jestem winien Czytelnikom i Redaktorowi recenzowanej pracy przeprosziny za omyłkę, nie zmienia to jednak sensu tego, co napisałem.
        Niestety, Z. Kobyliński idzie dalej. W anglojęzyczym streszczeniu napisał (Słuszne.... s. 132) „[the] criticized by P.M. Barford principle of limiting the (sic) excavation to the indispensable minimum and of [the] priority for (sic) the in situ preservation (sic) of the archaeological heritage...”. Jest to stwierdzenie całkowicie bezpodstawne, ponieważ w mojej recenzji nie ma krytyki tych zasad. Stwierdzenie polemisty jest po prostu godną pożałowania próbą wprowadzenia zagranicznego czytelnika w błąd co do istoty mojej krytyki zawartej w polskojęzycznym tekście (w Archeologia Polski, recenzja nie ma bowiem streszczeń). Również nie jest prawdą że zalecenie to „... is (sic) included in most of the contemporary programmatic i nternational documents”, stwierdzenie to jednak na szczęście zagraniczny czytelnik może sam sprawdzić.

3. Z. Kobyliński (Słuszne... s. 125; por. Z. Kobyliński 2001b, s. 84; oraz P. Barford 2001a, s. 88) uważa, że z jakiegoś powodu, powinno mi być „szczególnie niezręcznie” recenzować tę książkę. Zdaje się jednak, że mylą mu się książki; jak widać z opublikowanej listy osób, które przyczyniły się do powstania tej pracy (Zasady..., s. 4), nie jestem tam wymieniony, jako w jakiejkolwiek formie odpowiedzialny za obecną formę książki, którą recenzowałem (por. Z. Kobyliński red. 1998b, s. 11 - książka, której recenzję rzeczywiście byłoby mi „szczególnie niezręcznie” pisać). Nawiasem mówiąc, jeśli rzeczywiście miałbym wkład w przygotowanie recenzowanej pracy, czy byłbym zmuszony przez Redaktora do„ zakupu” egzemplarza (Słuszne... s. 127), używanego do napisania recenzji?  

4. Z. Kobyliński napisał o „ochronie całych fragmentów historycznego krajobrazu kulturowego”, a nie rozumie, dlaczego uważam, że jest to niewłaściwe sformułowanie. Zanim jednak wytknie mi kolejny nieuczciwy zabieg (Słuszne... s. 126), Polemista powinien zastanowić się, na czym polega różnica między „ochroną” (o której napisał), a „zarządzaniem”. Wprowadzenie tego terminu do polskiej terminologii odnośnie konserwatorstwa archeologicznego w Polsce w ostatnich latach niestety spowodowało pomieszanie pojęć, za co Dr Kobyliński - jako jeden z rzeczników użycia nowego terminu - sam jest częściowo odpowiedzialny. Wnikliwa lektura jego licznych prac na ten temat sugeruje, że używa terminu „zarządzanie” czasami jako zamiennego odpowiednika dla „ochrony” lub „ konserwacji” (w tej chwili, Ustawa [..] o ochronie dóbr kultury mówi tylko o „ochronie” a nie „zarządzaniu”). Czasami jednak Z. Kobyliński używa tego terminu - zdaje się - aby oznaczyć coś innego, ale w jego książce Teoretyczne podstawy konserwacji... (2001a passim) nie znajdujemy systematycznej prezentacji tego, jak, jego zdaniem, należy rozumieć ten termin (ale por. Z. Kobyliński 2001a, s. 102). Definicja, że jest to „ konserwacja i mądre wykorzystanie zasobów dla dobra publicznego”, jest za płytka i nie oddaje całej złożoności treści pojęcia „management” w użyciu anglojęzycznej archeologii, skąd ono pochodzi (i gdzie w ostatnich latach jest też przedmiotem przewartościowania).

        Gwoli wyjaśnienia, w skrócie, należy rozróżnić pojęcie „ochrona” od z„arządzanie”; pierwszy to proces bierny, drugi natomiast - czynny; jeden zakłada zachowanie substancji zabytkowej w całości, ograniczając zmiany do minimum, drugi zakłada ustalenie jej wartości, zachowanie najbardziej wartościowej części i rozsądnego wykorzystania części pozostałej. A więc, zamiast „odejścia od koncepcji ochrony pojedynczych zabytków archeologicznych na rzecz ochrony całych fragmentów historycznego krajobrazu kulturowego” współczesna ideologia wymagałaby nie tyle „ochrony” całych fragmentów, co zarządzania nimi, aby mogły rozwijać się, ale zachować swe wartości (a do tego najpierw trzeba ustalić, o jakie konkretne wartości chodzi, co jest pojęciem fundamentalnym do pojmowania tej koncepcji). Jak jasno wynika z mojego tekstu (Recenzja..., s. 121), moja uwaga dotyczyła sposobu, w jaki ten fragment tekstu został sformułowany, a nie „przypisywania autorom recenzowanej pracy poglądów, których nigdy nie wyrazili ”(Słuszne... s. 126), przy tym rozstrzelenie druku opublikowanego tekstu miało nie tyle sugerować „absurdalność” tego stwierdzenia, co wyjaśnić, o które wyrazy chodziło. (!) ⁵

5. Problem znaczenia wyrazów „cultural landscape” / „krajobraz kulturowy” w różnych środowiskach (Recenzja... s. 122) pozostaje nierozwiązany, a cytowana przez Z. Kobylińskiego praca o tzw. „krajobrazach archeologicznych” (Słuszne... s. 126) w niewielkim stopniu przyczynia się do jego rozwikłania.

6. Z. Kobyliński stwierdził, że teksty zawarte w publikacji Zasady... są podane w całości, oprócz jakichś bliżej nieokreślonych fragmentów o małej wartości poznawczej. Kwestionowałem zasadność tego zabiegu - przynajmniej bez oznaczenia miejsc, gdzie fragmenty pierwotnego tekstu są opuszczone. W intencji autorów tych dokumentów, opuszczone fragmenty stanowiły integralną ich część, ale redaktor zbioru potraktował je jako mało znaczące, w wyniku czego, niestety czytelnik Zasad... nie może zgłębić pewnych aspektów zbioru dokumentów tu przedstawionych (por. Słuszne... s. 130).
        Z. Kobyliński wprowadził sporo zamieszania wokół jednego z tych tekstów. W recenzji zauważyłem, że opuszczony został cały (duży) fragment Kodeksu Postępowania Brytyjskiego Instytutu Archeologów Terenowych (Recenzja s. 121; Słuszne ... s. 126). Zasada 5 była już integralną częścią Kodeksu w czasie opracowywania przez Z. Kobylińskiego tego zbioru (i chyba jest oczywiste dla każdego, że w recenzji nie zarzuciłem Mu braku elementu pojawiającego się po złożeniu jego pracy do druku !). Z. Kobyliński twierdzi (Słuszne... s. 126-127), że pominięty fragment nie ma „nic wspólnego z tematyką książki”, ale w kontekście całego dokumentu zasada 5 nie jest mniej istotna niż inne partie dokumentu (por. Zasady... s. 12, 179-207), który jako kodeks postępowania zawiera (tak jak i inne kodeksy etyki zawodowej zawarte z Zasadach...) też wiele innych punktów, nie mających bezpośredniego związku z konserwatorstwem archeologicznym per se. Ale nie o to chodziło; moja uwaga dotyczyła dostarczenia polskiemu odbiorcy jako „całości” dokumentu w już zdezaktualizowanej formie, bez wzmianki tłumaczącej ten brak, ani go uświadamiającej. ⁶
        Jestem po prostu zdumiony stwierdzeniem Z. Kobylińskiego (Słuszne.... s. 126), że sam jestem rzekomo winien przekazania Mu nieaktualnej wersji tegoż dokumentu „jako wówczas aktualnej”. Nie jest to dla mnie jasne, jak rzekomo miałem dokonać tego nikczemnego zabiegu kiedy pełny i aktualny tekst Code of Conduct of the Institute of Field Archaeologists jest łatwo dostępny np. w Internecie:
http://www.archaeologists.net/docs/codes/code_conduct.pdf.
Jest to teza nie tyle „plotkarska” (Słuszne... s. 126), co zdumiewająca i nieco niedorzeczna. Mniej ciekawa, ale bardziej prawdopodobna jednak jest wersja, że osoba, która „wybrała i opracowała” te teksty, przekazała do tłumaczenia starą wersję tego dokumentu pochodzącą z czasów poprzedzających rozpoczęcie pracy nad przygotowaniem tej książki i przypuszczalnie po prostu nie zauważyła daty jego powstania. Czytelnik zauważy, że w Recenzji napisałem bardzo wyraźnie, czego brakuje (a więc nie bardzo rozumiem zarzut (Słuszne... s. 126), że moje uwagi „obliczone [są] na dezorientowanie Czytelników”). Brakujące poprawki do kodeksu zaczynają się od wprowadzonych do dokumentu w dn. 22.09.1995 (Recenzja s. 121), nadając tłumaczonej wersji dokumentu terminus ante quem kilka miesięcy przed rozpoczęciem pracy Dr Kobylińskiego w GKZ. Znamienne jest porównanie tego, co Z. Kobyliński pisał w polskim tekście na ten temat, z tym, co napisał w streszczeniu anglojęzycznym, a co bardziej odpowiada rzeczywistości .⁷

7. Twierdzenie Z. Kobylińskiego (Słuszne... s. 127), że „wszystkie inne dokumenty opublikowane są w całości”, jest po prostu niezgodne z rzeczywistością i pozostaje w konflikcie z tym, co napisano (Zasady... s. 15), że niektóre fragmenty tekstów są wręcz pominięte. Jakie zatem jest znaczenie wyrazu „w całości”? Widocznie dla redaktora zbioru określenie „w całości” naprawdę oznacza „nie w całości”. Ale najważniejsze jest to, że nie oznaczono w opublikowanym tekście, co opuszczono i gdzie (nie mówiąc o tym dlaczego).
        Jako tylko jeden przykład tego, co opuszczono, można zacytować Valetta Art. 14-18, (Zasady... s. 128). Niedawno obecność Art. 17 w Konwencji miała podstawowe znaczenie w dyskusji wśród archeologów brytyjskich na temat możności ratyfikacji tego dokumentu. Ale fragment ten został usunięty z polskiej wersji - uznany jako „nieistotny merytorycznie” (lub ”nie mieszczący się w zakresie tematycznym książki”). Ale są i tacy (w Polsce), którzy mogą dopatrzyć się powodów ideologicznych, dla których ustęp ten świadomie usunięto z wersji opublikowanej w zbiorze Zasady.... ⁸
        Bardzo pouczające jest też np. porównanie sytuacji w polskiej literaturze archeologicznej z ilością informacji będącą w obiegu w brytyjskim środowisku archeologicznym w czasie dyskusji na temat ratyfikacji tego dokumentu, począwszy od upowszechnienia pełnego tekstu, dyskusji w poszczególnych punktach, oficjalnego powiadomienia o stanowisku Departamentu Kultury, Rada Archeologii Brytyskiej i Instytutu Archeologów Terenowych na temat jego interpretacji i znaczenia, artykułów w czasopismach archeologicznych i przynajmniej jednej strony w Internecie poświęconej przeciwstawianiu się przez niektórych przedstawicieli środowiska ratyfikacji tegoż dokumentu oraz żywej dyskusji na ten temat na stronach internetowej grupy dyskusyjnej (Britarch: http://www.jiscmail.ac.uk/lists/britarch.html), poświęconej archeologii brytyjskiej. Natomiast podpisanie tego dokumentu (16.01.1992) przez Polskę odbyło się bez większego odgłosu w polskiej literaturze archeologicznej, a głównym miejscem w którym temat znaczenia dokumentu jest obecnie dyskutowany w Polsce zdaje się być literatura środowiska „wykrywaczowców”.

8. Tak, jak w przypadku wyrazu „w całości”, jest chyba jakieś nieporozumienie, co oznacza wyraz „wszystkie” w zwrocie: „ wszystkie międzynarodowe zalecenia, konwencje i karty dotyczące ochrony dziedzictwa archeologicznego zebrane zostały w jednej publikacji ”(Zasady ... s. 15). Przyznaję, że nie bardzo rozumiem, jak mogą być wszystkie dokumenty, które jednak nie są wszystkimi (warto też zanotować, że opisując swoją rolę w produkcji tej książki, Z. Kobyliński używał określenia „wybrał” - a nie „zebrał”, co też sugeruje, że praca jest tylko wyborem). Podobno niektórych dokumentów nie wspominano z tego powodu (Słuszne... s. 127), że są rzekomo tak powszechnie znane i publikowane kilkakrotnie w języku polskim, że nie trzeba przypominać polskiemu czytelnikowi o ich istnieniu. Moim zdaniem, jednym z elementów, który poważnemu Czytelnikowi mógłby jednak pomóc, byłaby nie tylko pełna lista dokumentów nie zawartych w książce, lecz także dokładne wskazówki, gdzie archeolog, wykładowca, student lub amator, polityk, inwestor, prawnik i podatnik (który ma za to wszystko płacić) może ten tekst znaleźć.

9. Z. Kobyliński nie widzi np. sensu włączenia do wyboru poprzedniej wersji Europejskiej konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego z 1968, ponieważ „po prostu zastąpiona została wersją nową ratyfikowaną przez nasz kraj; jaki zatem sens miałoby publikowanie tłumaczenia nieaktualnego?” (Słuszne..., s. 127). Odpowiedź jest bardzo prosta. Książka rzekomo przedstawia „międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego” (czyli dotyczące nie tylko Polski ani Europy), a w niektórych krajach europejskich z różnych powodów tekst poprawionej wersji tego dokumentu wzbudził opór wśród archeologów i rządowych agencji odpowiedzialnych za zarządzanie dziedzictwem w krajach, które ratyfikowały pierwszą wersję tego dokumentu. Jak wspomniano powyżej, Wielka Brytania dopiero we wrześniu 2000 r. (czyli po publikacji Zasady...) ratyfikowała dokument z Valetta, przy okazji określając bardzo wyraźnie, że nie będzie respektować niektórych z jego ustaleń (np. pełnego zastosowania Art. 3). W czasie publikowania pracy „Zasady...” zatem, dokument ten w pierwotnej formie funkcjonował jeszcze w niektórych krajach Europy jako jeden z tych międzynarodowych dokumentów lansowanych przez Redaktora. Ale z jakiegoś powodu Redaktor tomu uznał go za niegodny wzmianki w książce, którą przygotował.

10. Według Z. Kobylińskiego (Słuszne... s. 129), moje uwagi na temat „eurocentryzmu” mają dowodzić mojej „niepełnej orientacji [...] w międzynarodowym kontekście ochrony zabytków”, ponieważ zbiór zawiera dokumenty „międzynarodowe” (Deklaracja z San Antonio i Lozanne). Polemista najwyraźniej uważa, że napisałem o „wszystkich” dokumentach, gdy rzeczywiście napisałem że: „zamiast ’międzynarodowa’, większość z nich jest raczej europejska (i mocno nacechowana eurocentryzmem)” (Recenzja s. 121) . Większość dokumentów zawartych w publikacji Zasady... została wyprodukowana w Europie i jest nacechowana eurocentryzmem.

11. Z zdziwieniem przeczytałem ripostę Z. Kobylińskiego na moje (nieco retoryczne) pytania o archeologii przemysłowej (Recenzja s. 119; Słuszne... s. 127). Twierdzi on bowiem, że „nie jest nią [tzn. archeologią] wcale; jest to po prostu ochrona i badania nowożytnych zabytków przemysłowych” oraz zarzuca recenzentowi nieznajomość tematu („widocznie poprzestał na odnotowaniu słowa „archeologia’...)”. Autorytatywne lecz mylne stwierdzenia byłego Zastępcy GKZ co do natury archeologii przemysłowej wyjaśniają - lecz nie uzasadniają - brak uwzględnienia tego tematu w zbiorze „Międzynarodowych Zasad....”. Co prawda, być może w Polsce tzw. „zabytki techniki” są jeszcze traktowane nieco marginesowo i dotąd badane głównie pod kątem „historii kultury materialnej”, a rzadko metodami archeologicznymi (są jednak wyjątki od tej ogólnej reguły). Polemista jednak pisząc o międzynarodowej sytuacji powinien mieć świadomość, że są środowiska poza granicami jego kraju (szczególnie w Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii i innych), gdzie od przynajmniej lat 60. XX w. archeologia przemysłowa traktowana jest jako dziedzina archeologii, i gdzie tzw. zabytki techniki i krajobrazy przemysłowe są badane metodami archeologicznymi i są traktowane jako nieodłączny element dziedzictwa archeologicznego rejonu czy kraju.

12. Według Z. Kobylińskiego, „termin „egiptolog” użyty został w recenzji jako synonim nieprofesjonalności ”(Słuszne... s. 128). Jest to rażący przykład świadomego ’przekręcenia’ sensu tego, co napisałem, w niegodnym celu wzniecenia sporów. Tłumaczenie na język polski dokumentów o tej randze międzynarodowej powinno być wykonane przez tłumaczy specjalizujących się w tej dziedzinie, z doświadczeniem w przekładach tekstów urzędowych i legislacyjnych, (a nie tylko osoby będących ’pod ręką’, znające - nie wątpię - język angielski lub francuski na wysokim poziomie, ale nie mające doświadczenia w tej specjalistycznej dziedzinie tłumaczeń).⁹ Polemista wyraźnie myli pojęcia „nie zatrudnić profesjonalnego tłumacza” (Recenzja s. 120) z „zatrudnić nieprofesjonalnego tłumacza”, co w języku polskim (jak i angielskim), ma zupełnie inny wydźwięk. Tego, jak sądzę, Dr Kobyliński musiał być całkowicie świadom, kiedy napisał tak prowokacyjnie.

13. Sformułowanie Dr Zbigniewa Kobylińskiego na łamach Archeologia Polski o rzekomych „resentymentach związanych z krótkim i burzliwym epizodem pracy Pana Barforda w Zakładzie Egiptologii IA UW” (Słuszne... s. 128) należy traktować jedynie jako godne pożałowaniem nadużycie łamów czasopisma Polskiej Akademii Nauk w celu wzniecenia konfliktu i odgrywania się za jakieś prywatne urazy. Nie jest ono w żaden sposób odbiciem ani jakichkolwiek faktów z mojej przeszłości ani rzeczywistego mojego stosunku do polskich egiptologów. Pozostaje zagadką dlaczego Redakcja Archeologii Polski dopuściła do opublikowania takiego rodzaju pomówień bez sprawdzenia ich zgodności z faktami.

14. W Recenzji, cytowałem kilka przykładów, które znalazłem w tekstach opracowania Zasady, niewłaściwego tłumaczenia pojęć na język polski (Recenzja s. 120). Polemista jednak próbuje udowodnić, (Słuszne... s. 128-9) że moja krytyka jest „bezpodstawna” tylko w przypadku dwóch z nich. Ale chyba i tu źle wybrał, bo jego analiza wcale nie daje asumptu do jego pars pro toto stwierdzenia „this criticism is groundless” ponieważ „[the] examples of allegedly wrong translations are doubtful” (Słuszne... s. 131). Wręcz przeciwnie, próba Z. Kobylińskiego wytłumaczenia wybranych terminów tylko, moim zdaniem, pogarsza sprawę.
a) Wyraz „nventories” (Zasady s. 105; Słuszne... s. 128) po prostu nie jest odpowiednikiem polskiego wyrazu „rejestr (zabytków)”. Po angielsku, to co się nazywa po polsku „rejestrem zabytków” to „Schedule of (Ancient) Monuments”, zabytki wpisane do Rejestru są po angielsku „Scheduled”, a „inventory” to by było (bliskim) odpowiednikiem polskiego „objęte ewidencją”. Nie bardzo rozumiem, na jakiej podstawie polemista może twierdzić, że jest inaczej, szczególnie w kontekście całego dokumentu (bo jeśli w zaleceniu I jest mowa o Rejestrach, to o czym jest mowa w zaleceniu III?). Mowa jest bardzo wyraźnie o „inventories as an essential precondition for any conservation policy” (zob. wyżej, uwagi na temat zarządzania), a więc jest całkowicie niezrozumiałe dla mnie, dlaczego Polemista uważa, że „w odniesieniu do treści [...] dokumentu byłoby niesensowne”. W takiej formie, jak jest napisany po angielsku, jest jak najbardziej sensowny. Niezrozumiałe dla mnie jest też twierdzenie (Słuszne... s. 128), że „nie ma bowiem państwowych inwentarzy zabytków”, gdy na przykład w Polsce od lat istnieje centralna ewidencja zabytków w ODZ - który oczywiście ma taki charakter. W innych krajach są podobne katalogi zabytków i miejsc (stanowisk).
b) Z. Kobyliński (Słuszne... s. 128) uważa, że rozumie lepiej niż Autor znaczenie angielskiego wyrazu „object” używanego w Delhi 1956 (Recenzja 120; Zasady..., s. 90). Wyraz ten jest (co, jestem pewny, Zbigniew Kobyliński w rzeczywistości doskonale rozumie) używany całkowicie inaczej w archeologicznym żargonie angielskim (nie mówiąc o w języku codziennym) niż w żargonie polskiej archeologii. W Delhi „objects” występują obok „works of the past”, „heritage”, „archaeological remains/discoveries”, „monuments”, „sites” „movable and immovable monuments”. Chyba najbardziej przekonujący jednak jest II.5 (d) „make undeclared objects subject to confiscation”, co raczej trudno egzekwować w przypadku jamy lub innego rodzaju archeologicznego obiektu ziemnego (!). Tu jednak wyraz „object” jest (Zasady... s. 91) tłumaczony jako „przedmiot”, pomimo, że na poprzedniej stronie ten sam wyraz jest tłumaczony jako „„obiekt”, co całkowicie zmienia znaczenie tego fragmentu tekstu. Dlaczego? Z. Kobyliński nie uważa tego za „błąd” (Słuszne... s. 129) - a więc jak nazwać nadawanie tekstowi innego znaczenie podczas tłumaczenia przez zmienienie choćby jednego wyrazu? Równoległe teksty lub przypisy od tłumacza rozwiązałyby wszelkie wątpliwości co do poprawności tłumaczenia.
c) Nadal nie wyjaśniono sprawy „skorygowania” tekstów „w związku ze zmianami terminologii lub odmiennym obecnie pojmowaniem niektórych kwestii” (Zasady... s. 15; por. Rec. 122), co jest z punktu widzenie etyki tłumaczenia dokumentów (a zwłaszcza dokumentów tego rodzaju) zabiegiem wysoce wątpliwym. Czyżby przypadek powyżej omówiony, gdzie znaczenie pierwotne jest całkiem zmienione, jest przykładem tego rodzaju zabiegu?

15. Co do tłumaczenia dokumentu z Valetta, wcale nie używałem wyrazu „skandal” w moim tekście i jest kolejnym nieuczciwym nadużyciem ujęcie tego wyrazu w cudzysłów, jakby był cytatem (Słuszne... s. 129). Wbrew temu, co twierdzi Polemista, nie ma też w tym, co napisane na str. 120 mojej recenzji oskarżenia o popełnienie plagiatu (Słuszne... s. 129; por. Z. Kobyliński 2001b, 84, oraz P. Barford 2001a, s. 88), co wynika tak z kontekstu, jak i z przypisu na str. 121 w opracowaniu Zasady... . Jestem oczywiście obeznany z prawami dotyczącymi praw autorskich tłumaczeń aktów normatywnych (Słuszne... s. 129), ale Z. Kobyliński najwyraźniej nie jest świadom tego, że zapis na str. 4 Zasady czyni z tego tekstu „© SNAP 1998”, i w recenzji zapytałem - na jakiej podstawie? Nie ma bowiem mowy we wspomnianej ustawie o sposobie nabycia praw autorskich do tekstów nie objętych prawami autorskimi. Uważam też, że to szkoda - cokolwiek na ten temat ustali polskie prawo o prawie autorskim (i niezależnie od tego czy przekład jest dobrze wykonany czy źle) - że na str. 4 recenzowanej pracy nie poczyniono jakichkolwiek kroków aby zaznaczyć, że ten tekst nie jest dziełem 4 osób wymienionych tam jako tłumacze.
        Zdaniem Z. Kobylińskiego („Słuszne...” s. 129) oficjalne tłumaczenie na język polski tekstu Valetta jest wykonane niewłaściwie (przez osoby „nie mające pojęcia o archeologii”) i z tego powodu „najmniej wiernie oddaje treść oryginalnego dokumentu”. Jest oczywiście rażąca niekonsekwencja w tym, co pisał Z. Kobyliński sugerując, że (pomimo jego rzekomo niewiernego tłumaczenia) Valetta musiał pozostać w tej formie, w jakiej Prezydent Wałęsa ten tekst podpisał (Słuszne... 129). Stwierdzenie to zostało jednak całkowicie zanegowane przez fakt, że w Zasady... cały końcowy fragment dokumentu, łącznie z podpisem Prezydenta, został usunięty (Zasady... s. 128). W rzeczywistości - nawet jeśli Redaktor nie chciał przygotować innego przekładu - nic nie stało na przeszkodzie, aby opatrzyć istniejący przekład przypisami wyjaśniającymi „prawdziwą” treść pojęć tak niewiernie oddanych. Jesteśmy chyba wszyscy zainteresowani tym, gdzie Redaktor tomu widzi te problemy językowe. Dokument ten jest tak istotny, że środowisko archeologiczne powinno być jak najszybciej poinformowane o tych wątpliwościach, w celu uniknięcia potencjalnych nieporozumień podczas przyszłych międzynarodowych dyskusji na temat konserwatorstwa archeologicznego (o ile wiem, taka prezentacja nie występuje też w pracy Z. Kobylińskiego 2001a).¹⁰

16. Brak „dokładnej analizy indywidualnych tekstów” (Recenzja s. 121) jest uzasadniony (Słuszne... s. 128) tym, że „zbiór to nie analiza ani prezentacja dziejów myśli konserwatorskiej” oraz że „zagadnienia te poruszam natomiast w innej publikacji - [...] Z. Kobyliński 2001)”. Po pierwsze, nie ma w recenzowanej książce jakiegokolwiek wskazania, że jest to pierwsza część większej całości, a więc uprawnione jest recenzowanie opracowania Zasady... jako zwartej pracy. Po drugie jednak, w swojej odpowiedzi Polemista nie pokusił się o zacytowanie stron z jego późniejszej pracy, gdzie zagadnienia są poruszone w stosunku do indywidualnych dokumentów; pomimo zapewnień autora i dokładnej lektury, nie udało mi się znaleźć takiego rodzaju dyskusji we wspomnianej pracy. Po trzecie, sugerowałem nie tyle analizę historyczną, co analizę wzajemnych związków między tymi dokumentami, prezentowanymi (Zasady... s. 12) jako „spójny i niesprzeczny ze sobą” zbiór.
        Polemista nie wytłumaczył, dlaczego nawet nie próbowano przedstawić chociaż w najmniejszym skrócie komentarza do każdego z dokumentów, określającego kontekst w którym powstał, tłumaczącego pewne określenia tam zawarte, przedstawiającego, jakie fragmenty tekstu zostały opuszczone, gdzie można znaleźć pełny tekst w oryginalnym brzmieniu (np. w Internecie), oraz gdzie dokumenty te były omawiane w literaturze archeologicznej lub innej, co niewątpliwie uczyniłoby tę książkę bardziej użyteczną w jej zamierzonym wykorzystaniu do „przyszłych działań legislacyjnych, administracyjnych, edukacyjnych i naukowo-badawczych” (Zasady..., s. 14).¹¹

17. Na końcu swego odpowiedzi Z. Kobyliński, „tylko gwoli ścisłości” (Słuszne... s. 130) próbuje wyjaśnić kilka rzeczy:
a) Twierdzi, że recenzowana praca „nie jest produktem działalności Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków”, lecz udział GKZ ograniczył się do finansowania pracy.¹² Dziwi mnie to, nie tylko z tego powodu, że inaczej można wnioskować na podstawie tekstu ze str. 11 recenzowanej pracy, ale głównie z powodu pojawienia się na okładce, oraz na stronie tytułowej nazwy GKZ w sposób sugerujący, że jest on współwydawcą. Brak jest natomiast wskazania, że udział GKZ ograniczył się tylko do dostarczenia funduszy. Książka jest oznaczona w dokładnie taki sam sposób jak w przypadku innej pozycji (Z. Kobyliński red. 1998b), gdzie bardzo wyraźnie (ss. 10-11) jest mowa o tym, że jest to książka, która powstała jako wynik oficjalnej działalności Urzędu GKZ. Książka natomiast dotowana przez GKZ (Z. Kobyliński 2001a, s.[2]) jest zupełnie inaczej oznaczona. Jest też nielogiczność w tym, co pisze Z. Kobyliński, ponieważ, kilka stron wcześniej, zarzuca (Słuszne... s. 125) mi udział w powstaniu tej książki jako „zatrudnionego niegdyś przez Generalnego Konserwatora Zabytków”, w ramach którego to zatrudnienia miałem rzekomo dostarczyć Mu materiały.
b) Dr Z. Kobyliński twierdzi, że nie pełnił funkcji Zastepcy Generalnego Konserwatora Zabytków odpowiedzialnego za zabytki archeologiczne; być może jego stanowisko inaczej się nazywało (przyznaję, że nigdy nie miałem w ręku ani jego nominacji, ani umowy o pracę), ale przynajmniej w kilku tekstach (Z. Kobyliński 1998, 265-6; P. Barford i Z. Kobyliński 1998, s. 471; Z. Kobyliński 1998b, s. 140) sam tak o sobie napisał.
c) Nie wiem, dlaczego Dr Kobyliński twierdzi, że Generalny Konserwator Zabytków nie działał w imieniu Ministra Kultury i Sztuki, skoro sam napisał, że tak było (P. Barford i Z. Kobyliński 1998, s. 470: Z. Kobyliński 1998b, s. 140); ponieważ tak stanowił Art. 8 znowelizowanej wersji Ustawy [...] o ochronie dóbr kultury obowiązującej w czasie przygotowania tej książki. Tekst Ustawy, co prawda, został później zmieniony (zmiany w tym zakresie weszły w życie w 1999 r., po wydaniu Zasady....), czego Z. Kobyliński musi być świadom pisząc w czasie teraźniejszym o czymś, co odnosi się do przeszłości (Słuszne... s. 130).
        Wbrew temu, o czym Z. Kobyliński chciałby teraz przekonać Czytelnika, powyższe okoliczności nadal pozwalają uznać książkę „Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego” za produkt działalności GKZ, razem ze wszystkimi konsekwencjami wynikającymi z tego faktu.
        Kończąc recenzję, poruszyłem (Recenzja s.122) kilka problemów powstałych na kanwie prób pogodzenia różnorodności pojęciowej, którą prezentuje archeologia europejska. Z tych uwag Z. Kobyliński naśmiewa się tylko lub udaje, że ich nie rozumie. Mamy rozumieć jednak, że uwagi te mają stanowić moje „słuszne poglądy” wymienione w tytule artykułu polemicznego, ponieważ spora część artykułu Z. Kobylińskiego stanowi próbę podjęcia dyskusji z nimi - lub raczej próbę udowodnienia, że z takimi poglądami nie ma sensu dyskutować.

18. Z. Kobyliński napisał: „Z przykrością [sic] dowiadujemy się z recenzji, że dziedzictwo archeologiczne i „źródła zbiorowej pamięci” to według Pana Barforda megality, wały czy ruiny w Anglii, ale już nie „skorupki” z Polski” (Słuszne... s. 130). Z prawdziwą przykrością dowiadujemy się, że Polemista nie czytał moich słów z należytą uwagą, bo czyni zbitkę z dwóch zupełnie odrębnych pytań (przy czym omija udzielenie odpowiedzi na którekolwiek z nich).¹³ Mowa jest oczywiście o Artykule 1 Valetta. Pozwolę sobie postawić jeszcze raz to pytanie: jak można rozumieć tajemnicze wyrazy „a source of the European collective memory” (source de la mémoire collective européenne) ? Przypominam, że poprzednia wersja konwencji zawierała zwrot mniej zagadkowy: „essential to a knowledge of the history of civilizations [...] the earliest source of European history [...] source of scientific information”. Dlaczego „memory”? W jaki sposób skorupy mogą służyć jako „źródło” „pamięci zbiorowej” (por. C. Holtorf 1996; b.d.; P. Nora 1984-92; J. Assmann 1992)? Jak można „stworzyć” „memory” skoro, to co nie jest „pamiętane” jest jedynie wymyślone? W ogóle, o co chodzi? Niestety, Dr Kobyliński wyraźnie nie rozumie sensu pytania i wyśmiewa je bez próby udzielenia odpowiedzi, a to szkoda, bo być może zgłębienie znaczenia tego zwrotu pozwoliłoby na rozumienie dokumentu i celu, w którym został sporządzony.
        Druga część zbitki pojęciowej czynionej przez Dr Kobylińskiego to omijanie podawania do dyskusji pełnej definicji samego pojęcia „dziedzictwa archeologicznego” (ang. archaeological heritage). Wyraz „dziedzictwo” (w wcześniejszej literaturze Polski „patrymonium”) ma już określone znaczenie, co bez problemu można odnieść do budynków (pałace, kościoły) oraz pomników (np. nagrobnych), budowanych przecież w celach reprezentacyjnych aby upamiętnić dla potomności pewne zdarzenia lub osoby. Obiekty te były tworzone w celu stania się dziedzictwem.¹⁴ Jest to koncepcja omówiona przez Corneliusa Holtorfa (b.d.) jako „prospective memory”. Ponownie zapytam; czy uzasadnione jest traktowanie skorupy na powierzchni pola jako tego samego zjawiska? Czyje „dziedzictwo” stanowi, dla kogo została pozostawiona i w jakim celu? Jak uzasadnić traktowanie krzemieni schyłkowopaleolitycznych, skorup neolitycznych czy kultury wielbarskiej jako „dziedzictwa narodowego” - nota bene ’naród’ a nie ’państwo’ (por. A.D. Smith 2001)? Jakie są różnice między tym dziedzictwem narodowym a wspomnianym przeze mnie w recenzji „Ahnenerbe”? Jak można rozumieć pojęcie „wspólnego europejskiego dziedzictwa kulturowego” odnosząc się do takiego rodzaju zabytków, powstałych w tak odległych czasach (ale na pewno przed rodzeniem się jakiegokolwiek poczucia „europejskości”)? Problemy te są szeroko dyskutowane i kwestionowane w pewnych środowiskach naukowych w innych krajach (szczególnie tych z rozwiniętą tradycją post-procesualizmu) ale niestety, z jego wypowiedzi, można tylko odnieść wrażenie, że Z. Kobyliński nie chce dopuszczać myśli, że i w Polsce można te dogmaty zakwestionować.

19. Uwagi ad personam w rodzaju „Z właściwą sobie skłonnością do lekceważenia osiągnięć polskich, Pan Barford....” itd. (Słuszne... s. 125; por Z. Kobyliński 2001b, s 84 oraz P. Barford 2001a, ss. 87-8) są po prostu nie na miejscu, szczególnie w przypadku, kiedy nic w mojej recenzji nie daje podstaw do czynienia takiego rodzaju uwag. Napisałem bowiem wręcz przeciwnie (Recenzja s. 122) o istnieniu polskich tradycji konserwatorstwa, które nie powinny być lekceważone, a nie odwrotnie. Wmawia mi Dr Kobyliński, że rzekomo zapominałem o polskich osiągnięciach w konserwatorstwie (ale niestety bez wskazania, w której części mojej recenzji miałbym te sprawy omawiać - a może opublikowanie Zasady... ma być jednym z tych „osiągnięć”, które lekceważę w mojej recenzji?). Moim zdaniem jednak, gorsze od rzekomego ’lekceważenie osiągnięć’ jest wyolbrzymianie znaczenie pewnych faktów w próbie przypisania polskiemu konserwatorstwu jakiejś prekursorskiej roli. Czytelnik może porównać uwagi Polemisty z tym, co ostatnio na temat obecnego miejsca polskiego konserwatorstwa na forum międzynarodowym napisał Prof. A. Tomaszewski (2000, 20-21). Chyba jednak, zamiast ilości międzynarodowych spotkań, w których - na koszt polskiego podatnika - przedstawiciele Państwowej Służby Ochrony Zabytków mieli możność uczestniczyć, aktualną sytuację w polskim konserwatorstwie lepiej obrazuje obecny stan większości zabytków w Polsce (tysiące rozpadających się starych kamienic w miastach i miasteczkach, dwory i zagrody, młyny i kościoły rozrzucone po krajobrazie kulturowym).

20. Pozostała bez odpowiedzi kwestia rozumienia pojęcia „autentyczność” stanowisk archeologicznych. Ale, co ciekawe, Z. Kobyliński napisał dalej: „nie znana jest panu Barfordowi najwidoczniej myśl „polskiej szkoły konserwatorskiej”, która o 50 lat wyprzedziła modne dzisiaj na świecie rozważania na temat niematerialnych wartości dziedzictwa kulturowego i konieczności przewartościowania tradycyjnego pojmowania autentyczności jako zawartej rzekomo wyłącznie w substancji obiektu zabytkowego” (Słuszne..., s. 130). Ta krótka wzmianka zasługuje na szersze omówienie (czego jednak nie czynię tu z uwagi na cierpliwość czytelnika). Po pierwsze jednak, to, co napisałem nie daje bynajmniej asumptu do stwierdzenia, co wiem, a czego nie wiem na ten temat; moja recenzja tej książki nie miała dotyczyć w jakiejkolwiek mierze historii konserwatorstwa w Polsce lub Europie, a więc znowu trudno uznać, gdzie w takim tekście mógłbym umieścić takie wzmianki, co wcale nie oznacza, że nic na ten temat nie wiem. Polemista zdaje się jednak nie zauważać, że o tym jednak jest w pewnym sensie mowa („na gruncie miejscowej tradycji” Recenzja s. 122), co sugeruje, że nie całkowicie uszło mojej uwagi, że Polska ma długą tradycję w tym zakresie, o czym zresztą napisaliśmy wspólnie po angielsku kilka lat temu (P. Barford i Z. Kobyliński 1998, 464). Cała ta dyskusja mija się jednak z celem w przypadku konserwatorstwa archeologicznego, gdyż trudno przyjąć, że źródło nieautentyczne jest dla celów archeologicznych równowarte ze źródłem autentycznym (o tym mowa w dokumentach w „Zasady...” m.in. Deklaracji z San Antonio) i trudno wskazywać na „niematerialne wartości” zabytków archeologicznych bez wkroczenia albo w dziedzinę estetyki antykwarystyczna lub na bardzo niepewny grunt problemów tzw. etnogenezy i Ahnenerbe. Głębsze rozważenie problemów związanych z autentycznością źródeł archeologicznych leżało jednak poza tematem mojej recenzji, tak jak i w przypadku tej odpowiedzi.

21. Krótka refleksja w Recenzji (s. 121-122) o problemie akceptacji wzorów kulturowych przez kraje nie należące do ’G8’ (wtedy jeszcze chyba G7), oraz problemów mogących wynikać z jednoczącej się Europy najwyraźniej nie pasowała do wizji świata Z. Kobylińskiego. Twierdzi tylko: „Nie w pełni chyba recenzent rozumie procesy zachodzące we współczesnym świecie” (Słuszne... s. 130). A może po prostu inaczej niż on postrzegam sytuację w świecie (szczególnie w stosunku do Zjednoczonej Europy, której - w przeciwieństwie do polemisty - od wielu lat jestem obywatelem). Nie odczuwam potrzeby przekonywania pana Kobylińskiemu lub kogokolwiek innego do moich poglądów - szczególnie nie na łamach „Archeologii Polski”. Zwracam jedynie uwagę, że problemy związane ze zmianami w kulturze poszczególnych narodów i grup (i przez to zmiany w wartościowaniu pewnych elementów tzw. dziedzictwa kulturowego) jako wynik procesów tzw. globalizacji są jednak bardzo skomplikowane i obecnie stanowią temat dyskusji wśród osób związanych z wieloma dziedzinami kultury (a więc nie tylko archeologii) w wielu krajach (w Unii i poza nią). Obawiam się jednak, że stwierdzenia w rodzaju ostatnio wyrażonego przez Z. Kobylińskiego niewiele wnoszą do tej dyskusji.
        Niepokojące też jest lekceważenie przez Z. Kobylińskiego politycznej roli kultury w procesach związanych ze zjednoczeniem Europy. W wielu jego ostatnich artykułach przejmuje on hasła „common European Heritage” i „European collective memory” jako niemal obowiązujące dogmaty - jako coś tak oczywistego, że nie trzeba się zastanawiać, co właściwie jest „wspólne” (i czym jest owo „dziedzictwo”). Hasłowość tych zwrotów jest oczywista, jak też instrumentalność obecnego posługiwania się nimi przez archeologów. Powstaje pytanie j ednak, czy nie powinniśmy się raczej zastanowić, czy i w jakim stopniu archeolodzy są tu instrumentalnie wykorzystywani w celu dostarczenia materiałów służących do reifikacji „wyimaginowanej wspólnoty” (B. Anderson 1991) w służbie polityki?
        Polemista ubarwia swój tekst (Słuszne... s. 129) używając takich terminów jak: „złowrogie”, „agent”, „spiskową teoria”, dotyczących zagrożenia dla krajów „byłego bloku sowieckiego” przez „bardziej zaawansowany cywilizacyjnie krąg kulturowy”, ale ani jeden z tych wyrazów nie występuje w moim tekście (Recenzja s. 122). Zamiast przedstawienia mrocznej wizji lub teorii spiskowej, która ma podkopać suwerenność Polski (napisałem w rzeczywistości bardziej ogólnie o „innych narodach”, a nie tylko o jednym narodzie) uważny czytelnik dostrzeże, że ten fragment mojego tekstu składa się z serii pytań (w większości oczywiście zignorowanych przez polemistę).
        Z. Kobyliński dał swojemu artykułowi polemiczny tytuł sugerując, że będzie ustosunkowywał się do moich „(nie)słusznych poglądów”, ale większość z tematów, które traktuje jako moje „poglądy”, albo nimi nie są, albo zostały sformułowane przeze mnie w recenzji w formie pytającej. Do głównego mojego poglądu o recenzowanej pracy w gruncie rzeczy jednak Polemista się nie odniósł.. Uwaga Czytelnika być może została rozproszona przez ’zasłonę dymną’ stworzoną przez potok nie związanych z tematem uwag Polemisty, a więc pragnę przypomnieć, o co mi chodziło ponad dwa lata temu. Recenzowana praca powstała jako część procesu „tworzenia zrębów ogólnokrajowej polityki ochrony zabytków archeologicznych” (Zasady... s. 11) i nosi wszelkie znamiona pozwalające stwierdzić, że była produktem działalności w tym zakresie Generalnego Konserwatora Zabytków, głównej instytucji odpowiedzialnej (w tym okresie) za ochronę dziedzictwa kulturowego RP i dysponującej pieniędzmi z budżetu Państwa przeznaczonymi na ten cel. Mamy zatem chyba prawo oczekiwać, że będzie odpowiadała pewnym standardom. Tymczasem praca, którą otrzymaliśmy, nosi znamiona, przygotowanej pospiesznie i tanim kosztem, czego efekty były łatwe do przewidzenia (niestety, nie jest to jedyny przykład tego zjawiska, por. P. Barford 2000a; 2001a). Czytelnik nie może zaufać, ze teksty w Zasady... zostały właściwie przetłumaczone, brak jakiegokolwiek aparatu krytycznego uniemożliwia używanie pracy do poważnego rozważenia treści i znaczenia tych dokumentów. Być może osoby odpowiedzialne za ten stan rzeczy są przekonane, że „lepiej cokolwiek niż nic”, ale nie sądzę, że jest to pogląd słuszny w tym przypadku. Trudno wierzyć, że jeśli taki zbiór zostałby przygotowany przez odpowiedników GKZ w pewnych innych krajach Europy (Niemcy, Anglia, Holandia lub kraje skandynawskie), to zadanie to byłoby traktowane z taką beztroską. Porównanie tych „osiągnięć” polskiego konserwatorstwa z międzynarodowym kontekstem jest w tym przypadku jak najbardziej uprawnione, ponieważ recenzowana praca została przygotowana w celu udostępnienia polskiemu odbiorcy międzynarodowego forum dyskusji i przygotowania go do uczestnictwa w światowej dyskusji. Nie sądzę, by lektura recenzowanej pracy odpowiadała tej potrzebie. Pozostaję przy opinii, że archeologią Polski, SNAP i GKZ stać było na więcej.

Warszawa 8.04.2002/14.05.2003

¹ Zamiast o „opracowaniu”, Z. Kobyliński ostatnio (Słuszne) pisze o „redagowaniu” tej książki.

² Niniejsza odpowiedź została przekazana Redakcji w marcu 2002r.

³ Artykuł powtarza dosyć blisko schemat innego artykułu polemicznego (Z. Kobyliński 2001b); w celu oszczędzenia tu miejsca odsyłam Czytelnika do mojej odpowiedzi (P. Barford 2001) aby wyjaśnić metodę dyskursu Z. Kobylińskiego stosowaną w obu artykułach.

⁴ Z. Kobyliński zarzucając mi na tej podstawie nieznajomość międzynarodowej sytuacji nie ustrzegł się podobnych błędów. Najwidoczniej zapominał (Słuszne...,s. 131), że The Hague Convention została podpisana w s’-Gravenshage (The Hague) w Holandii, a nie w Haga w Szwecji (przedmieście Sztokholmu).

⁵ Trudno oczekiwać, że w recenzji pracy Międzynarodowe zasady... odnosiłbym się do uwag jej redaktora w innej książce na temat tzw. krajobrazów archeologicznych, opublikowanej w rok później. Nie miałem zamiaru pisania szerzej w recenzji tej pracy o „poglądach” („słusznych” czy „niesłusznych”) Zbigniewa Kobylińskiego na temat konserwatorstwa archeologicznego, lecz jedynie recenzować konkretny tekst.

⁶ Nie używałem wyrazu „niewybaczalny” ujętego w cudzysłów, jakby był cytowany z mojej recenzji (Słuszne... s. 127; por Z. Kobyliński 2001b, s. 85 oraz P. Barford 2001a, s. 90 i przyp 13.

⁷ Znamienne jest też, że podczas, gdy w czasie jego publikacji Z. Kobyliński określi swoją rolę przez wyrazy „wybrał i opracował” (Zasady... s. 3), kiedy zauważono wady, w próbie przerzucenia winy na innych, nagle staje się tylko „Redaktorem” (Słuszne... s. 126), w dodatku rzekomo ofiarą podstępnie oszukaną przez spiskujące przeciw niemu osoby.

⁸ Artykuł 17.1 stanowi: „1 Każda Strona może w każdym czasie wypowiedzieć niniejszą (poprawioną) konwencją w drodze notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy.”

⁹ Oczywiście, za takie usługi specjalistyczne trzeba płacić, i mam wrażenie, że nie skorzystano z tej możliwości ze względów oszczędnościowych, co dało wyniki łatwe do przewidzenia.

¹⁰ Tak samo, Redaktor (Zasady... s. 15) wspomniał, że teksty angielskie i francuskie tych dokumentów różnią się miedzy sobą, ale - niestety - nie wyszczególnia, gdzie takie problemy występują, co też może utrudnić rzetelną dyskusję międzynarodową. Artykuł omawiający te problemy terminologiczne i inne byłby znacznie lepszym wykorzystaniem ss. 125-132 tomu 46 „Archeologii Polski”, niż to co tam zostało wydrukowane.

¹¹ Jako doskonały wzór dla tej książki mógłby służyć np. polski zbiór tłumaczonych tekstów „Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian” (Brzóstkowska i Swoboda red.) znany zapewne polemiście.

¹² Co przypuszczalnie ma sugerować, że GKZ nie jest odpowiedzialny za sposób, jak te pieniądze z budżetu państwa zostały wykorzystane. Czyżby?

¹³ nie znajdujemy rozwiązania w wyżej cytowanej książki Z. Kobyliński 2001a

¹⁴ Sprawy jednak nawet tu nie są tak jasne co uświadamiają nam uwagi W. Burszty (1998, 148): „więź narodowa nie zna granic czasowych: XVI-wieczny szlachcic polski jest mi bowiem bliski w takim stopniu, jak współczesny mi krajan, choć z tym pierwszym z pewnością nie mógłbym się porozumieć w podstawowych kwestiach, poczynając od tego czy i dla niego byłbym Polakiem (zakładając przykładowo moje chłopskie pochodzenia).”

Anderson, B. 1991, Imagined Communities: Reflections on the origins and spread of nationalism, Londyn/Nowy York.

Assmann, J. 1992, Das Kulturelle Gedächtnis, Schrift Erinnerung und Identität in fruhen Hochkulturen, Monachium.

Barford, P.M., Kobyliński, Z. 1998, Protecting the archaeological heritage in Poland at the end of the 1990s, ss. 461-82 [w:] S. Tabaczyński (red.) 1998 Theory and practice of Archaeological Research t. III, Dialogue with the data: the archaeology of complex societies and its context in the 90s. Warszawa.

Barford, P.M. 2000a Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, APolski XLV, 119-122.

Barford, P.M. 2000b [Rec.] ’Pierwsza pomoc dla zabytków archeologicznych ed. Z. Kobyliński’, Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki t. 11 (4) (43), 72-4, 125-6.

Barford, P.M. 2001 ’Odpowiedź czy raczej unikanie odpowiedzi? Jeszcze raz o „Pierwszej pomocy dla zabytków archeologicznych” Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki 12 (3), s. 87-92 i 141-2.

Brzostowska, A. i W. Swoboda (red) 1989, Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, Wroclaw.

Burszta, W.J. 1998, Antropologia Kultury, tematy, teorie, interpretacje, Poznan.

Delhi 1956, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Recommendations on International Principles Applicable to Archaeological Excavations (New Delhi 1956)

Holtorf, C.J. 1996, ’Towards a chronology of megalithic understanding monumental time and cultural memory’, Journal of European Archaeology 4, 119-152.

Holtorf, C. b.d. Monumental Past, the Life-histories of Megalithic Monuments in Mecklemburg-Vorpommern (Germany), Toronto.

Kobyliński, Z. 1998a, Archeologischer Denkmalschutz in Polen am Ende des 20. Jahrhunderts, Archäolisches Nachrichtenblatt 3(2), s. 133-144.

Kobyliński, Z. 1998b, POLSKA: Ochrona dziedzictwa archeologicznego, ss. 259-276 [w:] Z. Kobyliński (red.) 1998b.

Kobyliński, Z. (red.) 1998a, Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa.

Kobyliński, Z. (red.) 1998b, Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, Warszawa.

Kobyliński, Z. 1999 ’Zarządzanie dziedzictwem archeologicznym a „wolność nauki” (na marginesie wypowiedzi Eugeniusza Tomczaka)’, Sprawozdania Archeologiczne 51, 331-341.

Kobyliński, Z. 2001a, Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa.

Kobyliński Z. 2001b, ’O etyce recenzowania - w odpowiedzi Panu Barfordowi’ Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki t. 12.1 (44), s. 84-6.

Kobyliński, Z. 2001c, ’Pana Barforda słuszne poglądy na ochronę zabytków (w związku z recenzją książki Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego)’, APolski XLVI, 125-132.

Nora, P. 1984-1992, Les lieux de Memoire, t. I-VII, Paris.

Smith A.D. 2001; ’Authenticity, antiquity and archaeology’, Nations and Nationalism, October 2001, vol. 7, no. 4, pp. 441-449(9)

Tomaszewski, A. 2000, Wiek XX w konserwacji - konserwacja w XX wieku’, ss. 15-21 [w:] A. Tomaszewski (red.) 2000, Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Warszawa.

Tomczak, E. 2000, ’Jeszcze raz w sprawie „Zaleceń” pióra Zbigniewa Kobylińskiego’ Sprawozdania Archeologiczne 52, 435-442.

Valetta - European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage/ Convention européenne pour la protection du patrimoine archéologique (révisée). Rada Europy (Série des traités européens, n° 143).