Andrzej Prinke

Sprawozdanie z badań wykopaliskowych grobowca kultury amfor kulistych w Chodzieży, woj. Piła
Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 26:1975 (1977), s. 198-199. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.

Report from excavations of a grave of the Globular Amphorae Culture at Chodzież, Voivodeship of Piła

Bericht über Ausgrabungen eines Grabes der Kugelamphorenkultur in Chodzież, Wojewodschaft Piła

       W styczniu 1974 r., podczas prowadzenia prac ziemnych na terenie posesji Kazimierza Nowaka przy ul. Słonecznej w Chodzieży, odkryto skupisko kości ludzkich, m. in. dwie czaszki, wraz z wyposażeniem w postaci dwóch siekierek krzemiennych i tłuka (rozcieracza?) kamiennego. Zawiadomiony przez właściciela posesji Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Poznaniu zabezpieczył odkryty obiekt podczas natychmiastowej wizji lokalnej, a w sierpniu 1974 r. zorganizował na tym miejscu ratownicze badania wykopaliskowe. Badania, trwające od l do 15 sierpnia 1974 r., prowadziło Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, a kierował nimi autor niniejszego sprawozdania. W trakcie prac odsłonięto wielopochówkowy grób płaski kultury amfor kulistych. Obiekt, oznaczony jako stan. 3, leżał w pn.-wsch. części miasta, na samej granicy ze wsią Rataje, bezpośrednio na pd. od ul. Słonecznej (ryc. l). Teren ten stanowi kulminację gliniastego zbocza, łagodnie opadającego ku pd. do Jez. Chodzieskiego, które leży w odległości 320 m od stanowiska. Granice grobowca wyznaczała nieregularna obstawa z kamieni polnych, która wystąpiła tuż pod humusem, począwszy od głęb. 0,24 m, w ciężkiej glebie morenowej, Część kamieni obstawy wypełniała wnętrze grobowca, tworząc w nim rodzaj trzech niezbyt wyraźnie wyodrębnionych komór. Wymiary obiektu wynoszą 6,0 X 3,2 m. Nierówne, nieckowate dno jamy grobowej leżało na głęb. 0,4 - 0,58 m. Złożono w niej liczne szczątki kostne (ludzkie i zwierzęce) oraz bogate wyposażenie pochówków: naczynia gliniane, wyroby z kości, rogu, krzemienia, skał krystalicznych i bursztynu. Wstępna analiza antropologiczna wykazała, że w grobowcu spoczywały szczątki około 30 osobników ludzkich, zróżnicowanych pod względem wieku i płci. Kości ludzkie spoczywały w kilku skupiskach, nie zachowując jednak nigdzie porządku anatomicznego. Stan zachowania kości określić można jako dobry (odkryto m. in. 12 całych względnie niemal całych czaszek). Wśród kości zwierzęcych przeważają szczątki świni i dzika (około 50 fragmentów); ponadto rozpoznano pojedyncze fragmenty kości owcy i żbika.
       Najliczniejszą grupę zabytków tworzą 24 naczynia gliniane, w tym 5 okazów zachowanych fragmentarycznie. W zespole tym dominują amfory różnych typów i odmian, przede wszystkim amfory kuliste z wyraźnie podkreśloną, zwężoną szyjką, kulistym lub baniastym brzuścem i zaokrąglonym dnem (typ IA1 i IA2 wg typologii T. Wiślańskiego¹ - ryc. 2 : 10) oraz zbliżone do nich okazy ze słabo wyodrębnioną szyjką (typ IB2 i IB3). Obok nich reprezentowane są płaskodenne amfory szerokootworowe z wyodrębnioną szyjką (typ IIAl), szerokie, półkuliste misy z wyodrębnioną, wychyloną na zewnątrz szyjką (typ lVIAl), misy stożkowate o prostych ściankach (typ IV C - ryc. 2 : 9) oraz przysadziste naczynia bez wyodrębnionej szyjki, o baniastym brzuścu i uszkach (typ VIII B 2 - ryc. 2: l, 11). Na szczególną uwagę zasługują dwa baniaste naczyńka miniaturowe, stanowiące niezmiernie rzadkie formy w zespołach kultury amfor kulistych (ryc. 2: l, 2).Około połowy naczyń posiada zdobienie; zwykle jest to trzy-, cztero-, pięcio- względnie ośmiowątkowy ornament stempelkowy. Kilka okazów zdobionych jest ornamentem sznurowym. Wystąpiły ponadto przykłady łącznego stosowania obu technik zdobniczych (ryc. 2: 3). Wstępna analiza typologiczno-chronologiczna ceramiki wykazała obecność cech zarówno fazy starszej, jak i późnej kultury amfor kulistych. Wyroby z krzemienia obejmują 5 siekierek o różnych proporcjach, m. in. mały, smukły okaz zbliżony do klina, następnie okaz duży, masywny, krępy oraz średnich rozmiarów siekierkę o asymetrycznym, lekko esowatym ostrzu. Jedna z siekierek jest pófabrykatem o niewygładzonych ściankach. Ponadto wystąpiło kilka drobnych wyrobów krzemiennych, m. in. łuszczeń i rylec. Dwa przedmioty wykonane ze skał krystalicznych, to mała, silnie spękana siekierka i tłuk względnie rozcieracz o owalnym przekroju i regularnych ściankach. Osobną grupę stanowią ozdoby bursztynowe, wśród których znajduje się 9 paciorków rurkowych i 2 okrągłe tarczki - pierwsze okazy tego typu z terenu Wielkopolski. Unikalnym wyrobem kościanym o nieokreślonej dotąd funkcji jest płaskie, wrzecionowate ostrze dwustronne o przewierconych końcach, wykonane z przepołowionego żebra dużego ssaka. Drugim wyrobem kościanym jest niewielkie szydeło z zachowaną główką stawową.. Pojedyncze narzędzia rogowe stanowi mały nożyk z otworem u nasady. Pozostałe składniki wyposażenia grobu, to trzy kły dzika względnie świni; dwa z nich noszą ślady obróbki.
       W bezpośrednim sąsiedztwie grobowca odkryto 6 palenisk, otaczających go nieregularnym owalem. Paleniska wystąpiły na głęb. od 0,4 do 0,58 m i nie zawierały materiału zabytkowego; wymiary ich wynoszą od 0,34 X 0,23 (palenisko VI) do 1,5 X 0,84 m (palenisko V). Większość z nich była częściowo przykryta kamieniami obstawy grobu.
       Chronologię obiektu ustalono wstępnie na środkową (II) względnie późną (III) fazę kultury amfor kulistych. Szereg cech naczyń, np. obecność form dwuuchych i spłaszczenie brzuśców (ryc. 2: 1, 10), jak również obecność półfabrykatu siekierki krzemiennej wskazują na związki tego zespołu z grupą zachodnią kultury amfor kulistych (teren Meklemburgii i Brandenburgii).
       Znaczenie powyższego odkrycia dla dalszych studiów nad wymienioną kulturą w Polsce północno-zachodniej polega głównie na bogatej serii form naczyń, tworzącej podstawy do analizy typologicznej, co powinno wzbogacić dotychczasowe ustalenia o chronologii względnej późnego neolitu. Szereg cennych informacji antropologicznych można będzie uzyskać po zbadaniu licznego i dobrze zachowanego zespołu ludzkich szczątków kostnych. Fakt odkrycia na złożu pierwotnym dużej ilości węgli drzewnych i kości stwarza rzadką szansę uzyskania pierwszych na tym obszarze dat radiowęglowych dla kultury amfor kulistych. Wreszcie szereg obserwacji o sposobie zalegania i rozmieszczeniu szczątków ludzkich w grobie dostarczyło nowych danych o obrządku pogrzebowym tej kultury.

¹ T. Wiślański, Kultura amfor kulistych w Polsce północno-zachodniej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s.23 - 25.