Niniejsze opracowanie, przygotowane w Dziale Konserwatora Zabytków Archeologicznych na województwo poznańskie (KZA) Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, jest kolejnym ujęciem podstawowych danych żródłowych o wybranej kategorii stanowisk archeologicznych (w tym przypadku - grodzisk) w zmodyfikowanej, bardziej funkcjonalnej formie. Jego poprzednią wersję, o charakterze eksperymentalnym, sporządzono w 1987 roku i opublikowano jedynie w wersji powielanej (1). Następne katalogi tego typu, równieź o charakterze niskonakładowym, objęły kolejno: najcenniejsze stanowiska archeologiczne w województwie poznańskim (2) oraz w Wielkopolsce (3), a także stanowiska z województwa poznańskiego, wpisane do rejestru zabytów (4). Wymienione opracowania adresowane są do szeroko pojmowanego środowiska odbiorców  informacji archeologicznej, reprezen-towanego w pierwszym rzędzie przez profesjonalistów-archeologów: badaczy, muzeologów, konserwatorów i dydaktyków, a także przedstawicieli dyscyplin pokrewnych oraz zaawansowanych amatorów-hobbystów.
        Gromadzenie i przetwarzanie informacji o stanowiskach archeologicznych z terenu województwa poznańskiego, prowadzone w Dziale KZA naszego Muzeum, uległo znacznemu przyspieszeniu z chwilą zastosowania w 1986 roku techniki komputerowej. Wkrótce potem możliwe stało się uruchomienie systemu baz danych dotyczących tej problematyki (obsługiwanego przy pomocy programu System_AZP, zastąpionego po kilku latach przez radykalnie zmodernizowany program AZP_Fox). W następnych latach ulegał on stałemu poszerzaniu i modernizacji, a obecny stopień jego rozwoju umożliwia już przygotowywanie różnorodnych opracowań, dzięki którym zebrane dotąd dane źródłowe udostępniane są szerszemu gronu odbiorców, uwalniając ich w wielu przypadkach od konieczności samodzielnego przeprowadzania żmudnych kwerend. Oczywistym warunkiem odpowiedniego poziomu takich publikacji jest wysoki stopień poprawności i kompletności danych, zawartych w systemie komputerowym. Zapewnić to można jedynie poprzez stałą weryfikację już zebranych informacji oraz ich uzupełnianie w drodze konfrontacji z innymi, pokrewnymi zasobami danych. Zasadę tę respektowano również podczas przygotowywania obecnego opracowania. Dane zawarte w omawianej bazie danych zintegrowano przede wszystkim z bogatymi rezultatami wieloletniej akcji badawczej weryfikowania grodzisk wielkopolskich, prowadzonej przez Pracownię Wczesnośrednio-wieczną Instytutu Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu, w większości juź opublikowanymi.(5)
        Różnice między zastosowanym tu sposobem prezentacji danych źródłowych, a ujęciami tradycyjnymi, mają dwojaki charakter. Pierwszy aspekt wprowadzonych innowacji widoczny jest w samej formie publikacji; polega on na zastosowaniu - w miejsce dotychczasowego, pojedynczego katalogu obiektów, uporządkowanego według jednego, wybranego kryterium (np. alfabetycznie według nazw miejscowości) - całego zespołu takich spisów, będących wariantami identycznymi pod względem zawartości faktograficznej, lecz różniących się sposobem uporządkowania obiektów. Niniejsza praca zawiera sześć spisów, ułożonych kolejno według:
     a) nazw miejscowości (spis 1),
     b) nazw gmin (spis 2),
     c) numerów obiektów na załączonych mapach 1-3 (a tym samym według numerów
         obszarów AZP; spis 3),
     d) numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 (układ 1965; spis 4),
     e) typów obiektów (spis 5),
     f) chronologii obiektów (spis 6).
Kryterium uporządkowania wyróżniono w nagłówku każdego spisu. Tak rozbudowany układ zapewnia czytelnikowi szybkie dotarcie do interesujących go stanowisk według odpowiednio wybranego kryterium, bez konieczności przeszukiwania całego spisu. Drugi aspekt omawianych innowacji ma charakter warsztatowy, a korzyści z ich zastosowania ujawniają się dopiero w trakcie długofalowej pracy z określonym zbiorem informacji, zapisanych i przechowywanych w formie elektronicznej; polegają one przede wszystkim na daleko prostszej niż dotąd procedurze wprowadzania poprawek i uzupełnień.
       Pod względem merytorycznym układ pracy podporządkowany został specyfice weryfikacji stanowisk archeologicznych, w tym szczególnie grodzisk, która z reguły jest procedurą wieloetapową, a mimo to w wielu przypadkach nie przynosi jednoznacznych rozstrzygnięć co do charakteru stanowisk. Z tego powodu wszystkie obiekty z województwa poznańskiego, określane dotąd jako grodziska, przedstawiono w trzech grupach:
     1. Obiekty zweryfikowane z wynikiem pozytywnym (mapa 1),
     2. Obiekty uznawane poprzednio za grodziska, zweryfikowane z wynikiem negatywnym
          (mapa 2),
     3. Obiekty uznawane dotąd za grodziska, wymagające weryfikacji (mapa 3).
      Każdy obiekt opisany jest za pomocą 18 cech, dotyczących: przynależności administracyjnej, położenia (w systemie podziału arkuszy mapy topograficznej "Układ 1965" oraz na siatce obszarów AZP), numeru decyzji konserwatorskiej, historii badań stanowiska, stopnia jego dotychczasowego rozpoznania, typu grodziska względnie obiektu pokrewnego, jego pozycji chronologicznej, miejsca przechowywania zbiorów, rodzaju dokumentacji i miejsca jej przechowywania, podstawowych pozycji literatury źródłowej, stanu zachowania stanowiska i obecnego sposobu jego użytkowania, wniosków konserwatorskich dotyczących niezbędnych oraz zalecanych czynności na stanowisku, wreszcie uwag dodatkowych. Dane te, zestawione w formie tabeli, tworzą spis obiektów danej grupy. Każdej mapie towarzyszy sześć takich spisów, identycznych pod względem zawartości, lecz - jak już wspomniano powyżej - uporządkowanych według kolejnych kryteriów, uznanych przez autorów za najistotniejsze dla czytelnika.
       Poniżej omówiono poszczególne rubryki, sposób ich tworzenia i zastosowane skróty bądź konwencje zapisu danych:

Rubryka 2 - Miejscowość: Jako zasadę przyjęto przynależność administracyjną terenu
                    stanowiska, ustaloną w oparciu o granice miejscowości na mapach topograficznych
                    w skali 1:10.000 na dzień 1.1.1983 r. (identyczną zasadę stosuje się w odniesieniu do
                    całości badań AZP w województwie poznańskim).
Rubryka 3 - Numer stanowiska w miejscowości: We wszystkich możliwych przypadkach podano
                   dane po weryfikacji, dokonanej w trakcie badań AZP.
Rubryka 4 - Gmina: Według aktualnego podziału administracyjnego.
Rubryka 5 - Dawny powiat: Według podziału administracyjnego, obowiązującego do roku 1975.
Rubryka 6 - Numer obszaru AZP / numer stanowiska na obszarze AZP: Według dokumentacji
                    badań AZP (luki dotyczą terenów nie objętych jeszcze tymi badaniami).
Rubryka 7 - Numer na mapie (1, 2 lub 3): Numer obiektu na odpowiedniej mapie w niniejszym
                    opracowaniu.
Rubryka 8 - Numer arkusza mapy topograficznej w skali 1:10.000: Dotyczy mapy topograficznej w
                    układzie 1965, stanowiącej podstawę dokumentacji kartograficznej badań AZP w
                    województwie poznańskim.
Rubryka 9 - Numer decyzji konserwatorskiej: Numer decyzji o wpisaniu obiektu zabytkowego do
                    rejestru zabytków województwa poznańskiego (podstawowa forma prawnej ochrony
                    zabytków).
Rubryka 10 - Badania : rok : instytucja/kierownik: Wymieniono tu - w formie trójczłonowego zapisu
                     - kolejne akcje badawcze na stanowisku. W członie pierwszympodano rodzaj badań,
                    w drugim - rok względnie lata ich przeprowadzenia (zapis skrócony: dla lat z wieku
                    XX - 2 ostatnie cyfry, np.: 55 - dla roku 1955, a dla lat z w XIX - 3 ostatnie cyfry,
                    np.: 889 - dla roku 1889), w trzecim - nazwę instytucji prowadzącej badania bądź
                    (jeśli danych badań nie można było powiązać z określoną instytucją) - nazwisko ich
                    kierownika   (dotyczy to przede wszystkim badań AZP).

Skróty dotyczące rodzaju badań:
        AZP - badania powierzchniowe, przeprowadzone w ramach programu badawczego
                  "Archeologiczne Zdjęcie Polski" lotn - zdjęcia lotnicze
        p - badania powierzchniowe
        ps - badania powierzchniowe + otwór sondażowy
        s - badania sondażowe
        w - badania wykopaliskowe
        wierc - wiercenia
        ws - badania wykopaliskowo-sondażowe

Skróty dotyczące instytucji (zastosowano je również w rubryce 14 - Zbiory i 15 -Dokumentacja):
      IBSS - Instytut Badania Starożytności Słowiańskich przy Uniwersytecie Poznańskim
      IHKM - Instytut Historii Kultury Materialnej w Warszawie, ob. Instytut Archeologii i Etnologii
                    PAN w Warszawie
      IHSUAM - Instytut Historii Sztuki UAM w Poznaniu
      IPreh - Instytut Prehistorii UP w Poznaniu, ob. Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu
      IPUAM - Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu
      KAP - Katedra Archeologii Polski UAM w Poznaniu, ob. Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu
      KBnPPP - Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego
      KGeogr.UAM- Katedra Geografii UAM w Poznaniu
      MAP - Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
      MGn - Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie
      MLed - Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
      MJar - Muzeum Regionalne w Jarocinie
      MSz - Muzeum Regionalne w Szamotułach
      PAK-HKl - Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Henryka Klundera
                          w Poznaniu, sp. z o.o.
      PKZ-Pń - P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie, Oddział w Poznaniu,
                       Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska
      PMA - Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
      PUK - Państwowy Urząd Konserwatorski w Poznaniu (przed 1.9.1939 r.)
      RGiecz - Rezerwat Archeologiczny w Gieczu
      ZAW - Zakład Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu, ob. Instytut Archeologii
                  i Etnologii PAN w Warszawie, Oddział w Poznaniu

Rubryka 11 - Stopień rozpoznania stanowiska: Ilustruje stan zaawansowania procesu weryfikacji
                      obiektu (skróty i dane według propozycji Z. Kurnatowskiej i A. Łosińskiej).
     Skróty:
     + - badania powierzchniowe
     ++ - badania powierzchniowe + otwór sondażowy (0.5 x 0.5 / 0.7 m)
     +++ - badania sondażowe lub wykopaliskowe
     +Z - obiekt zniszczony (miejsce po grodzisku)
     -Z - obiekt zniszczony (lokalizacja przybliżona lub nieznana)
     +(?L) - poszukiwania nie doprowadziły do odnalezienia grodziska
     ?W - dotychczasowy wynik badań niejasny, konieczna ponowna weryfikacja
     +L - lokalizacja ustalona
     -L - lokalizacja wątpliwa lub nieustalona

Rubryka 12 - Typ obiektu: W przypadku, gdy dotychczasowa weryfikacja nie doprowadziła do
                      jednoznacznych rozstrzygnięć, informację tę podano w formie alternatywnej.
     Skróty:
     dwór obr. - dwór obronny
     grodz.dwuczłon. -grodzisko dwuczłonowe
     grodz.stoźk. - grodzisko stożkowate
     os.przygr. - osada przygrodowa
     ślad os. - ślad osadniczy

Rubryka 14 - Chronologia: W rubryce tej, w odniesieniu do okresu wczesnego średniowiecza,
                      zastosowano podział na fazy A-F według W.Hensla i Z.Kurnatowskiej (6), nieco
                      zmodyfikowane w wyniku późniejszych studiów (7):
                         faza A: 500 - 600 r.
                         faza B: 600 - 800 r.
                         faza C: 800 - 950 r.
                         faza D: 950 - 1050 r.
                         faza E: 1050 - 1250 r. (podfaza E1: 1050 - 1100 r., podfaza E2: 1100 - 1250 r.)
                         faza F: 1250 - 1350 r.
     Skróty:
     2 poł.XIVw. - 2 połowa XIV wieku
     fazy mł. - fazy młodsze
     fazy st. - fazy starsze
     Ha - okres halsztacki (700 - 400 r. pne.)
     HaC - okres halsztacki C (700 - 550 r. pne.)
     HaD - okres halsztacki D (550 - 400 r. pne.)
     mł.EB - młodsza epoka brązu (1200 - 700 r. pne.)
     nż - okres nowożytny (po r. 1500)
     pś - późne (pełne) średniowieczne (1350 - 1500 r.)
     wś - wczesne średniowieczne (500 - 1350 r.)
     wś:B (A,E/F itd.)- wczesne średniowieczne, faza B (faza A, E/F itd.)

Rubryka 15 - Zbiory:  Skróty: patrz rubryka 10 - skróty dotyczące instytucji.
Rubryka 16 - Dokumentacja: Rodzaj i miejsce przechowywania dokumentacji. Skróty dotyczące
                     rodzajów dokumentacji:
     dok.bad. - dokumentacja z badań
     dok.wyk. - dokumentacja z badań wykopaliskowych
     pl.wys. - plan sytuacyjno-wysokościowy
     Skróty dotyczące instytucji: patrz rubr. 10.

Rubryka 17 - Literatura: Podano jedynie dane dotyczące najnowszych względnie najważniejszych
                      pozycji, które z reguły zawierają ewentualne dokładniejsze informacje bibliograficzne.
                      Z konieczności również tu przyjęto skróconą formę zapisu: skrót tytułu, tom
                      książki/czasopisma i rok wydania (osatnie dwie cyfry).
     Skróty:
     FAP - "Fontes Archaeologici Posnanienses", Poznań.
     Feldmanowski- H.Feldmanowski, Wykopalisko Pawłowickie (Die Ausgrabung von
     Pawlowice), Poznań 1877.
     Gniezno - J.Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle
                     wykopalisk, Poznań 1938.
     Jasnosz - S.Jasnosz, Starożytne osadnictwo na terenie Objezierza, pow. Oborniki, FAP,
                    t.15:1964, s.164-189.
     Kowalenko - W.Kowalenko, Grody i osadnictwo grodowe, w Wielkopolsce, Poznań 1938.
     Poznań - W.Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. 1, Warszawa-Wrocław
                    1959, t.2, tamże 1960, t.3, tamże 1961, t.4., W.Hensel, J.Żak (red.), tamże 1974.
     Rajewski - Z.Rajewski, Sprawozdanie z badań terenowych w Biskupinie i okolicy w roku 1955,
                      "Sprawozdania Archeologiczne", Warszawa, t.5:1959, s.75.
     SAnt - "Slavia Antiqua", Poznań - Wrocław.
     Spr.Biskupin - J.Kostrzewski (red.), Gród prasłowiański w Biskupinie w pow. źnińskim.
                           Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat
                           1934-1935, Poznań 1938.
     St.Led - "Studia Lednickie", Poznań.
     SiM - W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t.1,
                Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel, Z.Kurnatowska, jw.,
                Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6, 1987.
     WA - "Wiadomości Archeologiczne", Warszawa.

Rubryka 18 - Stan zachowania / użytkowanie terenu stanowiska: Zgromadzono tu dane dotyczące
                      czynników i stopnia zagrożenia terenu stanowiska oraz obecny sposób jego
                      użytkowania.
     Skróty:
     częś.zab. - teren częściowo zabudowany
     częś.zab. - obiekt częściowo zniszczony
     nieuż. - nieużytek
     pole upr. - pole uprawne
     zniwel. - teren zniwelowany

Rubryka 19 - Wnioski konserwatorskie: Niezbędne oraz zalecane czynności konserwatorskie,
                       zmierzające do ostatecznej weryfikacji stanowiska i do jego ochrony.
      Skróty:
     dec - wydać decyzję o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków
     plan - wykonać plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska
     sond - przeprowadzić badania sondażowe
     weryf - przeprowadzić weryfikację stanowiska
     wierc - przeprowadzić wiercenia

Rubryka 20 - Uwagi: Zawarto tu dane nie kwalifikujące się do żadnej z poprzednich rubryk
      Skróty:
     D: - dawna nazwa stanowiska
     L: - lokalna nazwa stanowiska / miejscowości lub jej części
     P: - dodatkowe dane o położeniu stanowiska

       Za wszechstronną pomoc i współpracę podczas gromadzenia i aktualizacji danych o grodziskach województwa poznańskiego autorzy składają serdeczne podziękowania pani prof.dr hab. Zofii Kurnatowskiej i pani mgr Alinie Łosińskiej z Pracowni Wczesnośredniowiecznej Instytutu Archeologii i Etnologii PAN - Oddział w Poznaniu. Osobne wyrazy wdzięczności należą się panu mgr Wojciechowi Śmigielskiemu z tegoż Instytutu za cenne uwagi redakcyjne.

Przypisy:

1. B.Kirschke, A.Prinke, Baza danych GRODYPOZ, Poznań 1987 (maszynopis powielany).
2. A.Prinke, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w województwie poznańskim, Poznań 1993 (maszynopis powielany).
3. Tegoż, Najcenniejsze stanowiska archeologiczne w Wielkopolsce, Poznań 1992 (maszynopis powielany).
4. T.Kasprowicz, A.Prinke, Mapa stanowisk archeologicznych w województwie poznańskim wpisanych do rejestru zabytków, wyd.II, Poznań 1993 (maszynopis powielany).
5. Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku, FAP, t.32:1981; tychże, Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w latach 1983-1984, tamźe, t.34:1982-85.
6. W.Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t.1, Poznań 1950, t. 2, Poznań 1956, t. 3, Warszawa 1959; W.Hensel, Z.Kurnatowska, jw., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk t. 4, 1972, t. 5, 1980, t. 6, 1987.
7. Z.Kurnatowska, A.Łosińska, Weryfikacja grodzisk.., s. 39; W.Dzieduszycki, Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 109.

Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 7

1. Obiekty zweryfikowane z wynikiem pozytywnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
1.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 18
1.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 . . . 30
1.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 36
1.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.7. Zestawienie statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 48
1.8. Mapa 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . 52

2. Obiekty uznawane poprzednio błędnie za grodziska, zweryfikowane
      z wynikiem negatywnym  . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . 55
2.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 56
2.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .60
2.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 64
2.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 . . . .68
2.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 72
2.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .76
2.7. Zestawienie statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 80
2.8. Mapa 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . 82

3. Obiekty uznawane dotąd za grodziska, wymagające weryfikacji . . . . . . . . . . . . 85
3.1. Spis 1 - alfabetyczny według nazw miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .86
3.2. Spis 2 - alfabetyczny według nazw gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 90
3.3. Spis 3 - według numerów obiektów na mapie 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .94
3.4. Spis 4 - według numerów arkuszy mapy topograficznej w skali 1:10.000 . . . . 98
3.5. Spis 5 - alfabetyczny według typów obiektów . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . .102
3.6. Spis 6 - alfabetyczny według chronologii obiektów . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .106
3.7. Zestawienie statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. 110
3.8. Mapa 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . .112

Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . .115