wystawa czynna od 22 kwietnia do 15 maja 2005 r.
prof. Hanna Kóčka-Krenz
Ostrów Tumski w Poznaniu
był we wczesnym średniowieczu oblaną wodami Warty wyspą, na której
wznosił się gród, przebudowany przez Piastów około połowy X w.
w wieloczłonowy zespół osadniczy. Jego korzystne pod względem
obronnym położenie podnosił przebieg dróg wodnych, które stanowiły
swoiste arterie komunikacyjne, pozwalające docierać poprzez Odrę
na Pomorze, zaś w kierunku przeciwnym - do Czech. Brody na Warcie
i Cybinie umożliwiły w czasach piastowskich wytyczenie drogi lądowej,
wiodącej z zachodu Europy do centrum państwa. W miejscu tym krzyżowały
się dalekosiężne szlaki handlowe, łączące Wielkopolskę z terenami
ościennymi.
Najwcześniejsze zapiski
źródłowe odnoszące się do poznańskiego grodu nie zawierają wiadomości
o jego formie i zabudowie. Jedynie Anonim tzw. Gall doniósł w
swej kronice o zniszczeniu kościoła katedralnego przez wojska
księcia czeskiego Brzetysława w końcu lat 30. XI w. Wzmiankę o
kaplicy grodowej ufundowanej przez księżną Dobrawę znajdujemy
dopiero w XIII-wiecznej kronice polsko-śląskiej. Dla określenia
tego miejsca używano później nazwy
Summum Posnaniense, jako do
wyniesionego terenu, na którym znajdował się zamek książęcy odbudowany
przez Przemysła I w 1249 r.
Wiedzę o grodzie w Poznaniu
zawdzięczamy przede wszystkim badaniom archeologicznym. Rozpoczęte
w 1938 r. przez Instytut Prehistoryczny Uniwersytetu Poznańskiego
i kontynuowane po 2. wojnie światowej przez Kierownictwo Badań
nad Początkami Państwa Polskiego i inne instytucje badania te
przyniosły istotne informacje o jego strukturze, fazach rozbudowy
i kulturze mieszkańców. Dostarczyły także bogatych znalezisk,
wskazujących na szczególną rangę grodu w państwie pierwszych Piastów.
Prezentowana wystawa obrazuje jedynie część ich efektów, obejmującą
rezultaty prowadzonych aktualnie prac wykopaliskowych.
W 1999 r. Instytut Prahistorii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu podjął poszukiwania
rezydencji władcy, która według dotychczasowej wiedzy o strukturze
grodu poznańskiego winna znajdować się w okolicy gotyckiego kościoła
Najświętszej Panny Marii. Prace wykopaliskowe wniosły nowe dane
do dziejów osadnictwa na Ostrowie Tumskim. Od północnej strony
kościoła odkryto fragment drewniano-ziemnych konstrukcji wału
obronnego, który zamykał niewielki gród o średnicy wnętrza około
40 m, ulokowany na wyniesieniu w zachodniej partii północnej części
wyspy. Swym zasięgiem obejmował przestrzeń od dzisiejszej ulicy
przy placu katedralnym do budynku Psałterii i od ogrodu posesji
Ostrów Tumski 10 po ul. Ostrów Tumski. Zaczęto go budować zapewne
od schyłku IX w. i użytkowano w 1 połowie X w. - w jego obrębie
odkryto pozostałości dwóch budynków mieszkalnych, zbudowanych
z drewna ściętego w końcu IX wieku. W narożniku jednego z nich
zachował się drewniany pojemnik z zapasami ziaren prosa, pszenicy,
żyta i jęczmienia
Około połowy X wieku
gród został znacznie rozbudowany. Wydzielono w nim część książęcą,
w której wzniesiono kamienną rezydencję władcy. Był to prostokątny
budynek o wymiarach 27,25 m x 11,90/11,70 m na poziomie fundamentów,
założony na osi północ - południe. Ściany obwodowe, grubości 1,30
m, zostały zbudowane z kamiennych płytek spajanych gipsem i pokryte
z obu stron gipsowym tynkiem. Niewielkie fragmenty fundamentów
zachowanych przy zachodniej ścianie wskazują, że w budynku wydzielono
trzy pomieszczenia. Do największego z nich, o powierzchni nieco
ponad 67 m2, przylegały od południa i północy symetryczne sale
o powierzchni 51 m2. Komunikację między pomieszczeniami zapewniały
przejścia umieszczone w ścianach działowych przy zachodniej ścianie
budynku. Do jego wnętrza prowadziła wysunięta o 2 m przed bryłę
palatium partia o powierzchni 4,84 m2, z wejściem o szerokości
2,20 m, umieszczona przy jego południowo- wschodnim narożniku.
Relikt przewróconej ściany północnej, pozwalający szacować wysokość
palatium na ponad 10 m, stanowi wskazówkę, że była to budowla
piętrowa z klatką schodową umieszczoną w ryzalicie, której powierzchnia
użytkowa osiągała 175 m2 na każdej kondygnacji. Teren wokół palatium
został wyłożony warstwą kamieni zalanych zaprawą gipsową. Siedziba
książęca, na co wskazuje analiza dendrochronologiczna zachowanej
belki progowej w jej wejściu (drzewo ścięte po 941 r.), została
zbudowana wkrótce po połowie X w.
Przy rezydencji książęcej
ulokowana była kaplica, o czym świadczą elementy wystroju wnętrza,
choć jej relikty nie zostały jeszcze odkryte. Na północ od prezbiterium
kościoła NMP znaleziono ponad 190 kostek mozaikowych, w tym jednej
kostki tkwiącej jeszcze w niewielkim kawałku tynku. Są to niewielkie
sześciany z przeźroczystego szkła zdobione złotą folią, pojedyncze
także ze szkła koloru czarnego, ciemnozielonego i czerwonego.
Te szklane kostki były pierwotnie wkomponowane w dekorację ścienną,
która mogła zdobić absydę kaplicy grodowej. Jest wielce prawdopodobne,
że mozaikę ufundował Bolesław Chrobry, którego córka została wydana
za mąż za księcia kijowskiego - Światopełka, bowiem w tym czasie
wnętrza cerkwi Rusi Kijowskiej były ozdabiane mozaikowymi kompozycjami,
które wykonywali mistrzowie sprowadzani z Bizancjum.
W pobliżu wejścia do
palatium wydobyto fragmenty tynków, z których kilka nosi ślady
dekoracji malarskiej. Użyto w niej typowych dla malarstwa ściennego
pigmentów - bieli wapiennej, czerwieni żelazowej i błękitu. Taki
wystrój świątyni wskazuje na jej rangę i wysoką pozycję społeczną
fundatora.
W tym samym miejscu
zachowało się dziesięć cząstek kościanych płytek, które stanowiły
okładziny drewnianej skrzyneczki - relikwiarza. Ozdobiono je charakterystycznym
motywem plecionki z podwójnych falistych wstęg akcentowanych w
środku punktowanym kółkiem i wzorem koncentrycznych kółek z punktowanym
środkiem, wydobytym z punktowanego tła ograniczonego prostymi
liniami biegnącymi wzdłuż krawędzi. Podobnie dekorowane, zachowane
do dziś niewielkie schowki na relikwie były wytworami rzemiosła
artystycznego w 2 połowie X - XI w. Jest wielce prawdopodobne,
że relikwiarz dla poznańskiej kaplicy grodowej został sporządzony
w jednym z warsztatów nadreńskich.
Przy rezydencji księcia
działały pracownie dworskie. Najważniejszą z nich - złotniczą
- odkryto bezpośrednio przy zachodniej ścianie palatium. Mieściła
się w drewnianym, prostokątnym budynku o powierzchni około 15
m2. W spalonym jej wnętrzu zachowały się tygle odlewnicze, pocięte
i stopione ozdoby ze złota, złote folie, granulki, filigrany i
nity, oraz paciorki i oczka z kamieni ozdobnych i szkła. W pracowni
pod bezpośrednim nadzorem władcy sporządzano ozdoby i zbytkowne
przedmioty ze złota i drogich kamieni dla jego rodziny, zapewne
też sprzęty liturgiczne dla poznańskich świątyń.
W książęcej części grodu
koncentrowała się wysokiej klasy miejscowa wytwórczość ceramiczna,
włókiennicza, rogownicza, być może też trudniono się przetwarzaniem
szkła. Docierały tu także przedmioty sprowadzane z południa (wyroby
grafitowe, kamienie ozdobne) i wschodu (kostki mozaikowe, łupek
wołyński, szkliwione grzechotki) w ramach wymiany handlowej, poświadczonej
znaleziskami monet.
Pod koniec X w. gród
został ponownie powiększony o jeszcze jeden człon, otoczony potężnymi
wałami drewniano-kamienno-ziemnymi, których przebieg wyznacza
dzisiejsza ul. ks. Ignacego Posadzego. Imponujące rozmiarami konstrukcje
odsłonięto podczas badań ratowniczych PKZ Sp. z o.o. w Poznaniu
i Instytutu Prahistorii UAM, prowadzonych pod kierunkiem Piotra
Wawrzyniaka. Potężne wały grodu odstraszyły w 1005 r. wojska Henryka
II od jego zdobywania, zabezpieczając również mieszkańców przed
następstwami powodzi.
Gród stanowił także
centrum życia intelektualnego. Działała w nim szkoła katedralna,
w której uczono się sztuki pisania na powoskowanych tabliczkach.
Pisano na nich metalowymi i kościanymi rylcami, których kilka
znaleziono przy kościele NMP. W jego pobliżu funkcjonowała w średniowieczu
szkoła katedralna.
Gród poznański był siedzibą
książęcą przez trzy stulecia. Po lokacji miasta na lewym brzegu
Warty stał się własnością biskupstwa poznańskiego, które zaczęło
wprowadzać zmiany w jego zabudowie. Palatium zostało rozebrane,
przebudowano dawną kaplicę grodową, stawiając przy niej kanonie.
W połowie XV wieku wzniesiono gotycki kościół NMP, wokół którego
założono cmentarz. Kolejną akcję budowlaną na przełomie XV i XVI
wieku zainicjował biskup Jan Lubrański, otaczając biskupie miasteczko
ceglanym murem. Odkryte w kilku miejscach jego fundamenty świadczą,
że mur postawiono na koronie dawnego wału piastowskiego grodu.