Łekneński kompleks osadniczy jest obszarem wydzielonym w oparciu o kryteria historyczne i przyrodnicze. Stanowi on jednorodne terytorium, odróżniające się od terenów przyległych, indywidualnymi cechami naturalnymi i swoistą tradycją kulturową sięgającą czasów prahistorycznych. Głównym wyznacznikiem kulturowym tego mikroregionu są przemiany, jakie zachodziły tu w okresie średniowiecza - od ok. VII/VIII do końca XV wieku. Mikroregion ten obejmuje terytorium w granicach administracyjnych wsi Łekno, Tarnowo Pałuckie, Bracholin, zespołu jezior rynny łekneńsko-bracholińsko-rgielskiej oraz osad stanowiących ich otulinę, w tym Kaliska położone na północnych przedmieściach Wągrowca oraz Koninek i Siedleczko leżące na północny wschód od Łekna (gm. Wągrowiec, woj. wielkopolskie) . Jego centrum stanowi obszar położony wokół Jeziora Łekneńskiego, gdzie w czasach historycznych były zlokalizowane osady i obiekty architektoniczne o dużym znaczeniu polityczno-administracyjnym, społeczno-gospodarczym i religijnym.
       Badania prowadzone w tym kompleksie od samego początku miały charakter interdyscyplinarny. Były one prowadzone przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych pod kierunkiem i przy koordynacji prof. Andrzeja M. Wyrwy. Obok badań archeologiczno-architektonicznych i historycznych, przeprowadzono cykl badań z zakresu nauk przyrodniczych, stanowiących integralny nurt biologicznego podłoża rozwoju i funkcjonowania człowieka. W oparciu o badania palinologiczne przeprowadzono rekonstrukcję przemian klimatycznych, prowadzone są też analizy dendrochronologiczne, których celem jest uzupełnienie informacji na temat klimatu. Natomiast na podstawie badań kartograficznych, aerofotograficznych i geologicznych dokonano rekonstrukcji pierwotnej topografii centrum tego regionu. Przeprowadzono też badania geologiczne, antropologiczne, archeozoologiczne, archeoichtiologiczne, palinologiczne - dla rekonstrukcji szaty roślinnej, hydrograficzne, florystyczne, ornitologiczne, dendrochronologiczne, badania makroszczątków oraz cykl badań z zakresu nauk fizyko-chemicznych, w tym mające związek z wyżej wymienionymi, badania składu chemicznego zapraw budowlanych, szkła witrażowego, ceramiki budowlanej i naczyniowej, badania ¹⁴C, archeomagnetyczne itp. W ramach rozpoznania obiektów archeologicznych na i pod powierzchnią ziemi wykorzystano metodę sejsmiczno-refrakcyjną, aerofotograficzną, klasyczne badania powierzchniowe i sondażowe. Wyniki tego typu prac w bardzo wielu wypadkach dały wręcz rewelacyjne rezultaty. Niekiedy jednak, m.in. ze względu na ograniczenia poznawcze stosowanych metod, nie uzyskano jeszcze w pełni zadawalających wyników. Mimo zastrzeżeń w tym względzie, jednoznacznie jednak stwierdzić należy, że współczesna archeologia i historia nie może się już obyć bez szerokiego spektrum prac specjalistycznych.

       W trakcie kilkunastu lat badań (od 1982-2004 roku) w łekneńskim kompleksie osadniczym, w oparciu o przesłanki historyczne, weryfikowane badaniami archeologiczno-architektonicznymi odsłonięto na czterech stanowiskach - Ł3, Ł19, T22, T2- relikty kilku obiektów osadniczych i sakralnych.
       W obrębie stanowiska Ł3 zarejestrowano gród plemienny, gród państwowy, romańską rotundę, kościół i klasztor cysterski w kilku fazach przebudowy, kaplicę cmentarną i wielowarstwowe, rzędowe cmentarzysko szkieletowe. Na stanowisku T2 odsłonięto relikty przystani z ok. poł. XIII wieku z fragmentami zabudowy drewnianej itd.
       Wśród obiektów sakralnych łekieńskiego kompleksu osadniczego na stan. Ł3, T22 i Ł19 odsłonięto relikty drewnianych i murowanych obiektów sakralnych. Oprócz tego z zapisek historycznych wiadomo, że we wsi Łekno (stan. Ł1), najprawdopodobniej w obrębie obecnego kościoła, który powstał w 1521 roku, znajdują się relikty pierwotnego kościoła -Łekno 1- pw. św. Piotra i Pawła.
       Kościoły te powstały od ok. pocz./poł. XI wieku do I poł. XV wieku. W układzie chronologicznym na stanowiskach Ł3, T22, Ł1 i Ł19 od wczesnego średniowiecza funkcjonowały kolejno:

1. Stanowisko Łekno nr Ł3 - Klasztorek
       1/. romańska rotunda, którą jak wynika z dotychczasowych ustaleń pobudowano na grodzie ok. poł. XI wieku; ostatnio na podstawie pośrednich przesłanek historycznych wysunięto hipotezę, wg której mogła ona powstać w początkach XI wieku - badania trwają - Łekno Klasztorek I; nosiła ona wezwanie św. Piotra.
       2/. kościół cysterski (faza A1) - oratorium, powstał ok. poł. XII wieku, konsekrowany w 1153 roku - Łekno Klasztorek II, pw. Wniebowzięcia NMP i św. Piotra (takie samo wezwanie nosiły wszystkie jego kolejne fazy).
       3/. pełnoplanowy kościół cysterski (faza A2), stanowił rozbudowaną formę kościoła fazy A1; powstał on ok. końca XII - pocz. XIII wieku; w latach trzydziestych XIV wieku, ze względu na problemy inżynieryjno-techniczne związane ze stopniową destrukcją jego fasady zachodniej i północnej arterii murów kościoła fazy A2, celem zapobieżenia katastrofie budowlanej obiekt ten przebudowano, dostawiając do fasady kościoła A2 fasadę A2-2, a od północy 7 reparacyjnych przypór łukowych. W tej formie przetrwał on do końca XIV - I poł. XV wieku - Łekno Klasztorek III.
       4/. po translokacji cystersów łekneńskich z Łekna do Wągrowca (translokacja od ok. 1392-1493) na południowej i zachodniej części fundamentów kościoła cysterskiego A2-2 pobudowano kaplicę cmentarną, która funkcjonowała od ok. poł. XV do ok. pocz. XVII wieku - Łekno Klasztorek IV; wezwanie tego kościoła jest nieznane (może św. Piotra ?) .

2. Stanowisko Tarnowo Pałuckie nr T22
       1/. ok. poł. XIII wieku, w odległości ok 1000 m na południowy - zachód od klasztoru cystersów łekneńskich pobudowano drewniany kościół (kaplicę) na potrzeby duszpasterskie miejscowego społeczeństwa - Tarnowo I; najprawdopodobniej nosił on wezwanie podobne jak pobudowany na jego reliktach kościół Tarnowo II, tzn. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja lub jedno z tych wezwań, prawdopodobnie św. Mikołaja (?).
       2/. w ostatniej ćwierci XIV wieku na miejscu kościoła Tarnowo I pobudowano nowy, większy, drewniany kościół pw. św. Mikołaja (wg starszych informacji pw. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja); obiekt ten po przebudowie więźby dachowej nad nawą (1628-1629) i zakrystią (1615-1616), dobudowie wieży (1639) przetrwał do czasów współczesnych. Był on konsekrowany w 1493 roku.

3. Łekno wieś (od ok. 1370 - 1888 roku miasto) - stan. Ł1
       1/. pierwszy kościół w osadzie (wsi) Łekno, jak wynika z zapisek w Kronice Wągrowieckiej powstał ok. 1246 roku; był on najprawdopodobniej kościołem drewnianym pod patronatem rodu Pałuków, właścicieli Łekna - Łekno wieś I; najprawdopodobniej nosił wezwanie takie samo jak jego następca, tj. był on pw. św. Piotra i Pawła.
       2/. w 1521 roku na miejscu kościoła Łekno wieś I pobudowano nowy murowany obiekt sakralny jako kościół farny pw. św. Piotra i Pawła; funkcjonuje on do czasów współczesnych - Łekno wieś II.

4. Łekno osada "Prawo Polskie" - stan. Ł19
       1/. w 1444 roku na wschód od miasta Łekna, na lewym brzegu rzeczki Uszewnicy (Nielba), na niewielkim wzniesieniu pobudowano kościół pw. Krzyża Świętego; był to kościół szpitalny - kościół Łekno "Prawo Polskie"; od ok. XVI/XVII do II poł. XVIII funkcjonowało przy nim hospicjum W świetle analizy zapisów wizytacyjnych wnioskować można, że kościół ten w różnych okresach był rozbudowywany i częściowo przebudowywany. Informacje na ten temat są jednak bardzo enigmatyczne. Funkcjonował on do 1828 roku, kiedy został rozebrany.


       Jak więc wynika z powyższego zestawienia od XI do końca XIX wieku w łekneńskim kompleksie osadniczym funkcjonowało łącznie 9 kościołów. W poszczególnych przedziałach czasowych (jako początek poszczególnych faz bierzemy pod uwagę powstanie kolejnego, nowego kościoła w mikroregionie) wyglądało to następująco:
- od XI do poł. XII funkcjonował jeden kościół (rotunda),
- od poł. XII do poł. XIII wieku - jeden (kościół klasztorny cystersów),
- od ok. poł. XIII do ostatniej ćwierci XIV- pocz. XV wieku - trzy (kościół klasztorny    cystersów, kościół Tarnowo I, kościół Łekno wieś I),
- od ostatniej ćwierci XIV do ok. poł. XV wieku - trzy (Tarnowo II, Łekno wieś I, Łekno    Klasztorek - kaplica cmentarna),
- od ok. poł. XV do pocz. XVI wieku - cztery (Tarnowo II, Łekno wieś II, Łekno osada    "Prawo Polskie", Łekno Klasztorek - kaplica cmentarna),
- od ok. pocz. XVII do 1828 roku - trzy (Tarnowo II, Łekno wieś II, Łekno osada "Prawo    Polskie"),
- od 1828 do czasów współczesnych - dwa (Tarnowo II, Łekno wieś II).

Opracowanie tekstu: Andrzej M. Wyrwa