CYSTERSI ŁEKNEŃSCY - ZAGINIONY KLASZTOR
wystawa czynna od 30 września do 20 października 2004 r
organizowana w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa 2004 przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu oraz Instytut Historii UAM w Poznaniu
kurator: prof. Andrzej Wyrwa (UAM) oraz mgr Tomasz Kasprowicz (MAP)
wernisaż: 30 wrzesień 2004, godz. 13.00
Autor tekstu: prof. Andrzej Wyrwa
Wystawa w syntetycznej
formie prezentuje dzieje opactwa cysterskiego w Łeknie poprzez
pryzmat wybranych źródeł historycznych i zabytków kultury materialnej,
które zostały pozyskane w trakcie interdyscyplinarnych badań wykopaliskowych
prowadzonych tam od 1982 roku. Dla uplastycznienia niemych źródeł
kultury materialnej i zobrazowania charakteru życia w klasztorze
staraliśmy się zamieścić przedstawienia ikonograficzne prezentujące
modły i różne prace prowadzone przez cystersów, a także widoki
niektórych pomieszczeń klasztornych opactw, których czas nie tak
mocno doświadczył jak klasztor w Łeknie.
Mamy nadzieję, że prezentowana
wystawa choć w części pozwoliła przybliżyć charakter oraz pierwotny
majestat najstarszego na ziemiach polskich opactwa cysterskiego,
a "zaginiony klasztor", w wyniku pracy archeologów, po wiekach
zapomnienia, na nowo ukazał swą dawną świetność i przynależne
mu miejsce na mapie monastycznej Polski i Europy.
Łekno to dziś niewielka
miejscowość położona nad Jeziorem Łekneńskim, w północno-wschodniej
części Wielkopolski, na Pałukach, ok. 9 km na północ od Wągrowca.
Od wczesnego średniowiecza stanowiła ona jeden z najważniejszych
ośrodków osadniczych i monastycznych na mapie kulturowej Polski
i Europy. W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawiła się w bulli
Innocentego II z 1136 roku. Następne zachowane informacje źródłowe
dotyczą już fundowanego tam w poł. XII wieku klasztoru cystersów.
Upływ czasu i różne
koleje losu spowodowały jednak, że dostojny ongiś, malowniczo
położony wśród łekneńskich pól i wód klasztor, zniknął z powierzchni,
ukrywając swe pozostałości w ziemi i dopiero w trakcie interdyscyplinarnych
prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Ekspedycję Archeologiczną
"Łekno", działającą w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, przy współpracy naukowców różnych specjalności
z UAM i Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, zaczął odkrywać swe
tajemnice i na nowo ukazywać swe dawne piękno i potęgę.
Klasztor pw. NMP i św.
Piotra w Łeknie lokowano przy lewym, zachodnim brzegu Jeziora
Łekneńskiego, na "półwyspie", na przeciwko dzisiejszej wsi Łekno,
ok. 1 km na północ od wsi Tarnowo Pałuckie i ok. 9 km na północny
- wschód od Wągrowca. Został on usytuowany na miejscu wczesnośredniowiecznego
grodu (stanowisko archeologiczne nr Ł3), w pobliżu ważnego szlaku
handlowego wiodącego z Gniezna przez Nakło na Pomorze.
Proces związany z powołaniem
do życia opactwa w Łeknie rozpoczął się już w latach czterdziestych
XII wieku (może ok. 1143 (?) lub 1145 r.(?)). Cystersi pojawili
się w Łeknie ok. 1150 roku. Proces fundacji zaś zakończył się
w roku 1153 wystawieniem dokumentu fundacyjnego, który był potwierdzeniem
(zatwierdzeniem) fundacji i uposażenia istniejącego już klasztoru,
a jednocześnie aktem, w którym arcybiskup gnieźnieński Jan uwierzytelnił
swą wcześniejszą zgodę na powstanie tej placówki. Na uroczystym
zjeździe, w obecności wielu duchownych i świeckich dostojników
tego czasu doszło do poświęcenia (konsekracji) kościoła i prawnego
erygowania nowego opactwa.
Dokument fundacyjny
wystawiony dla cystersów łekneńskich jest jednym z najciekawszych
zabytków kultury wczesnośredniowiecznej, jakie zachowały się na
ziemiach polskich. Jego nadawcą był Zbylut z rodu Pałuków - fundator
klasztoru. Dokument ten jak i jego kopia naśladowcza zostały zaopatrzone
w pieczęć arcybiskupa poznańskiego Jana. Pieczęć ta jest uważana
za najstarszą pieczęć biskupią z terenu naszych ziem.
Zakonnicy cysterscy,
którzy zasiedlili nowe opactwo w Łeknie przybyli z Altenbergu
pod Kolonią. Łekno było więc bezpośrednią filią Altenbergu, a
pośrednią opactwa w Morimond. Jego linia filiacyjna przedstawiała
się następująco: Cîteaux -> Morimond -> Altenberg -> Łekno. Klasztor
łekneński był zaś macierzą dla klasztorów w Lądzie i Obrze. Miał
też obsadzić swymi zakonnikami przygotowywaną przez Chrystiana
biskupa Prus fundację w Prusach, które od ok. 1205 roku były miejscem
misji chrystianizacyjnej prowadzonej m.in. przez cystersów łekneńskich.
Fundacja bpa Chrystiana nie doszła do skutku.
Od fundacji do końca
XIV wieku klasztor łekneński stał się właścicielem ok. 58 wsi
(całych i części). Czerpał też znaczące dochody z dziesięcin z
ok. 49 wsi, z których w wyniku różnych transakcji pod koniec XIV
wieku pozostało im ok. 32, w tym aż 22 wsie wchodziły w skład
jego uposażenia ziemskiego. Jego włości były zlokalizowane w dwóch
kluczach. Pierwszy i najważniejszy, a jednocześnie najrozleglejszy
to klucz łekneńsko-wągrowiecki. Kształtował się on od II poł.
XII do końca XIV wieku. Drugi kompleks był zlokalizowany na Pomorzu
Gdańskim w okolicach Połęczyna. Niewielkie dobra cystersi łekneńscy
posiadali również na tym obszarze w okolicach Smolna koło Pucka,
nad zatoką Pucką.
Donatorami klasztoru
łekneńskiego byli książęta, możni i duchowni. Spośród książąt
dobra ziemskie na rzecz klasztoru przekazali m.in. książę Bolesław
Kędzierzawy, książę Władysław Odonic, Świętopełk książę pomorski,
książę Przemysł I z bratem Bolesławem i matką Jadwigą, książę
pomorski Sambor, książę Władysław Łokietek, król Wacław II i król
Kazimierz Wielki.
Wśród wielu przywilejów,
które posiadali cystersi łekneńscy, bardzo ważnym było nadanie
im w 1370 roku prawa do lokacji miasta na prawie magdeburskim
w Tarnowie Pałuckim. Osada ta jednak nigdy nie rozwinęła się w
ośrodek miejski. Ich miastem był później (od 1451 roku) Wągrowiec.
Gospodarka cystersów
łekneńskich, a następnie cystersów wągrowieckich, opierała się
przede wszystkim na rolnictwie i hodowli. Uprawiano m.in. owies,
żyto, pszenicę, jęczmień, proso, konopie i inne. W czasie badań
wykopaliskowych pozyskano szczątki kostne następujących gatunków
zwierząt: bydło, świnie, konie, kury, kaczki, kapłony oraz owce
i kozy. Wśród materiałów archeozoologicznych należących do zwierząt
dzikich zarejestrowano m.in. szczątki: zajęcy, lisów, dzików,
jeleni, łosia, saren oraz niedźwiedzia (3 osobniki). Zarejestrowano
też szczątki psów, kotów, tchórza itd. Pozyskano również bardzo
wiele szczątków kostnych ryb, w tym największy na Niżu Europejskim
zbiór szczątków śledzia bałtyckiego.
Ważną rolę w gospodarce
cysterskiej odgrywało też rzemiosło. W Łeknie istniały warsztaty
murarskie (przede wszystkim w czasie budów), garbarskie, rymarskie,
ciesielskie, stolarskie. Na podstawie znalezisk buł żużlowych
(po wytopie żelaza) i pieców do wytopu brązu na stanowisku nr
Ł3, wiemy o istnieniu w klasztorze dobrze rozwiniętej działalności
metalurgicznej i kowalstwa. Wytapiano tam też szkło (?) i przetapiano
srebro. Oceniając potencjał ekonomiczny klasztoru łekneńskiego
około II poł. XIV wieku jednoznacznie stwierdzić możemy, że było
to jedno z najbogatszych opactw cysterskich na ziemiach polskich.
Jednym z ostatnich opatów
łekieńskich był opat Herman, którego doczesne szczątki odkryto
w trakcie badań wykopaliskowych w prezbiterium kościoła. Jak podaje
kronika wągrowiecka miał on być kapelanem króla Kazimierza Wielkiego.
Jemu to też przypisuje się rozbudowę opactwa, m.in. budowę "domu
opackiego" itp.
Opactwo w Łeknie funkcjonowało
tylko do przełomu XIV/XV wieku. Decyzją opata Tylmana, ostatniego
opata łekneńskiego, przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Za datę
początkową tego procesu przyjmuje się lata 1392-1396. Owa zmiana
miejsca lokalizacji opactwa była spowodowana problemami inżynieryjno-technicznymi
związanymi ze statecznością kościoła klasztornego, który w wyniku
osiadania fundamentów podlegał stopniowej destrukcji. Proces przenoszenia
opactwa trwał ok. 100 lat - do 1493 roku. W wyniku tego klasztor
w Łeknie stopniowo schodził do rangi "dawnego opactwa", zwanego
od ok. XV-XVI w. Klasztorkiem, a później stał się folwarkiem (grangią)
opactwa wągrowieckiego.
Po translokalizacji
na miejscu dawnego opactwa utworzono (kontynuowano dawne miejsce
pochówków przy klasztorze) cmentarz, dla którego pobudowano kaplicę
cmentarną, a teren wcielono do parafii w pw. św. Mikołaja w Tarnowie
Pałuckim, będącej pod patronatem cystersów wągrowieckich. Cmentarz
na Klasztorku przestał być użytkowany prawdopodobnie już w XVI
wieku, albowiem w początkach XVII wieku kaplica cmentarna była
w ruinie.
|
|
|