Lech Czerniak
Co najmniej do połowy 3 tysiąclecia BC tereny nizin północnej części Europy Środkowej zasiedlały społeczności zorganizowane w małe, silnie rozproszone grupy, które opierały swój byt na łowiectwie, rybołówstwie i zbieraniu dzikich roślin.
Jednakże już w 2 połowie 6 tysiąclecia BC pojawiły się na tych terenach, a ściślej w pewnych, szczególnych enklawach, grupy kolonizatorów stosujących gospodarkę rolniczą i związany z nią osiadły sposób życia. Kolonizatorzy ci napływali z naddunajskich obszarów występowania żyznych gleb lessowych (dzisiejsze Węgry, Czechy, Słowacja, Austria, Chorwacja) poszukując nowych ziem o zbliżonych warunkach życiowych. Śladem tej najstarszej kolonizacji są materialne pozostałości w postaci resztek zabudowań i szczątków inwentarza ruchomego (naczyń ceramicznych, narzędzi kamiennych i kościanych, ozdób) a niekiedy też grobów, rejestrowane na bardzo rozległym obszarze, od Basenu Paryskiego na zachodzie po Kujawy na wschodzie i pasa nizin środkowoeropejskich na północy oraz po Dunaj na południu. Znajdowane tam pozostałości osiedli w postaci śladów chat i inwentarza ruchomego charakteryzują się zadziwiającą - jak na tak rozległy teren występowania - jednorodnością, traktowaną jako dowód rozprzestrzeniania się w drodze kolonizacji. Opisane zjawisko kulturowe, owe ślady najstarszych rolników, których nazwa etniczna pozostaje nieznana, archeolodzy określają kulturą ceramiki wstęgowej rytej (Linear Band Pottery Culture) od najbardziej charakterystycznej ornamentyki naczyń glinianych (ryc. ) lub kulturą naddunajską (Danubian C.) od miejsca pochodzenia jej najstarszych form.
Epoka, w której pojawiły się najstarsze, środkowoeuropejskie społeczności rolnicze - Danubian Culture - zapoczątkowała na ogromnym obszarze Europy przełomowe przemiany kulturowe, społeczne i gospodarcze znajdujące wyraz między innymi w gwałtownym przyroście gęstości zaludnienia, antropogenizacji środowiska naturalnego a przede wszystkim zmianie stylu życia. Szczególnie dramatyczny musiał być proces konfrontacji dwóch bardzo różnych pod względem kulturowym światów: społeczności łowieckich i rolniczych. Z jednej bowiem strony zamieszkiwały te obszary bardzo mobilne społeczności tubylców polujących na tury, jelenie, sarny, łowiących ryby i zbierających m.in. orzechy laskowe, z drugiej natomiast pojawili się tu rolnicy i hodowcy prowadzący życie osiadłe.
Różniło obie te społeczności niemal wszystko, od sposobu zdobywania pożywienia po określenie pozycji i roli społecznej kobiet i mężczyzn, sposobu wychowania dzieci a także wyznawaną religię. Przyrost demograficzny rolników i idąca w ślad za tym ekspansja terytorialna a w końcu zanik społeczności łowieckich świadczą, że historyczny sukces odnieśli rolnicy. Patrząc z szerokiej perspektywy, wydaje się, że był to sukces polegający przede wszystkim na podboju kulturowym - łowcy ulegali głównie nowym wzorcom kulturowym, rzadziej konkwiście.
Przez długi czas uważano, że podstawą sukcesu rolników była oczywista przewaga wydajności gospodarki rolniczej nad łowiecką. Badania porównawcze dotyczące najstarszych form rolnictwa każą w to wątpić. Odtwarzając warunki, w których miejscowi łowcy ulegli oddziaływaniom gospodarki rolników, o wiele ważniejszy wydaje się wpływ osadnictwa rolniczego na niszczenie naturalnych zasobów środowiska, ograniczający w konsekwencji możliwości kontynuowania zbieracko-łowieckiego sposobu życia. Te fakty z kolei otwierały drogę do adaptacji nowych wzorców kulturowych i - w dużej mierze - asymilacji łowców wśród społeczności rolniczych. Szczególnym rysem najstarszych form kultury rolniczej, sprzyjającym jej adaptacji przez inne grupy, były zewnętrzne cechy wyposażenia materialnego (za czym stały złożone wierzenia i bogata obrzędowość wywodząca się z tradycji kultur Bliskiego Wschodu) sprawiające wrażenie jakby ich głównym celem było imponowanie innym.
Do najważniejszych należały ogromne budowle mieszkalne. Wyobraźmy sobie najpierw kontekst kultury tubylców: niewielkie osiedla zabudowane szałasami ulokowanymi na leśnych polanach blisko brzegów rzek. Nagle pojawiają się tu konstrukcje wręcz gigantyczne: zbudowane na planie prostokąta lub trapezu chaty o długości ponad 40m i szerokości 7-8m, wykonane z drewna oblepionego gliną pomalowaną w kolorowe spirale i meandry. Od strony południowej, zawsze szerszej, w której znajdowało się wejście do chaty, było nadbudowane piętro (o czym świadczą obecnie ślady podwójnych słupów - ryc., część oznaczona SE), wzmacniające wrażenie monumentalności. Wokół chat wykarczowne były znaczne połacie gruntu ogrodzonego i objętego uprawami. Ponadto w najbliższym otoczeniu znajdowały się zagrody dla zwierząt hodowlanych, w tym szczególnie ogromnych rozmiarów bydła turzego, a także - egzotycznych w tej części Europy - owiec i kóz. Do obrazu kultury rolniczej należy dodać bardzo atrakcyjny, skłaniający do wymiany, inwentarz ruchomy doskonałej jakości a przy tym, nie znane wcześniej łowcom, bardzo zdobne naczynia ceramiczne ( - ryc. ), niekiedy antropomorficzne (ryc. ), topory i motyki kamienne (ryc. ), ubrania z tkanin lnianych i wełnianych, ozdoby z muszli.
W wyniku badań wykopaliskowych na trasie gazociągu odkryto kilkanaście osiedli będących śladem najstarszej kolonizacji rolniczej, z których zabytki ilustrują powyższe uwagi i są prezentowane w niniejszym katalogu i na wystawie . Jednym z najbardziej efektownych przykładów osiedla datowanego na 2 połowę 6 tysiąclecia BC są ślady budowli słupowej (chaty) odkryte w miejscowości Bożejewice, gm. Strzelno, stanowisko 22, na Kujawach: pokazują jedną z największych ze zananych dotąd budowli pierwszych rolników. Jej wymiary: długość - 43,0m, szerokość szczytu południowego - 7,3m, szerokość szczytu północnego - 6,5m. Budowla widoczna obecnie jako ślady po drewnianych słupach wkopanych w gliniasty grunt, składała się z trzech pomieszczeń o różnej funkcji oznaczonych na planie jako części NW (mieszkalna - sypialnia), M (mieszkalna - do prac codziennych), SE (gospodarcza z nadbudowanym piętrem spełniającym funkcję spichrza). Po ubu stronach budowli widoczne są ślady po ogromnych jamach, które najpierw posłużyły jako wybierzysko gliny wykorzystanej do oblepienia ścian domu a następnie jako miejsca (niekiedy dodatkowo zadaszone) wytwarzania narzędzi krzemienych oraz obróbki poroża, kamieni, palenia ognia (wędzarnie) itp. a wreszcie jako jamy na odpadki. Właśnie dzięki tej ostatniej funkcji możemy obecnie odkrywać tak wiele przedmiotów obrazujących codzienne zajęcia tych ludzi (ryc. ) oraz ich pożywienie.
POWRÓT
