Wczesnośredniowieczne cmentarzysko "szkieletowe" na Śródce w Poznaniu

         Stanowisko odkryto w 1994 roku, w trakcie nadzoru archeologicznego, prowadzonego przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską z Poznania, w związku z zakładaniem wodociągu na Śródce w Poznaniu. W ramach nadzoru założono kilka sondaży. Groby odkryto w sondażu IV, o powierzchni 20 m., zlokalizowanym w odległości ok. 120 m na wschód od rzeki Cybiny - prawego dopływu Warty, na skwerze między ul. Kardynała Stefana  Wyszyńskiego a zabudowaniami przy Rynku Śródeckim 4. Odkryto wówczas 26 pochówków, zalegających na kilku poziomach stratyfikacyjnych. W latach 1996-97 kontynuowano prace archeologiczne na cmentarzysku. W dwóch ostatnich sezonach odkryto 145 grobów. Łącznie, podczas trzech sezonów badawczych, zarejestrowano 168 pochówków.
         W efekcie dużego nagromadzenia grobów, wynikającego z wielowarstwowego ich zalegania, część antropologicznego materiału kostnego (ok. 50 %) znalazła się na złożu wtórnym, tj. w obrębie warstwy bądź też w ramach wkopów grobowych innych pochówków. W przypadkach, w których rejestrowano kompletne zespoły grobowe (czyli jamę grobową, szkielet i inwentarz), stwierdzano zróżnicowaną orientację szkieletów. Przeważnie zmarłych orientowano głowami na zachód. Dla 25 % pochówków stwierdzono orientację wschodnią, natomiast w pojedynczych przypadkach odnotowano ułożenie na osi północny wschód - południowy zachód bądź północ-południe. Nie stwierdzono zależności między kierunkiem ułożenia głowy a płcią pochowanych osobników, choć zauważalna jest tendencja do częstszego układania kobiet na osi W-E niż E-W. W przypadku grobów dziecięcych tendencja jest podobna, jednakże stwierdzono tutaj większą dowolność w ułożeniu szkieletów. Dla grobów męskich trudno jest wskazać jakąkolwiek prawidłowość; zmarli chowani byli albo głowami na zachód, albo na wschód. Zmarłych układano zwykle w pozycji wyprostowanej (na wznak), z rękoma wyciągniętymi wzdłuż tułowia. Istnieją jednak, w niektórych przypadkach, odstępstwa od powyższej reguły. Stwierdzono bowiem w kilku grobach ułożenie zmarłego na boku z podgiętymi nogami, natomiast w jednym przypadku pochowany spoczywał na brzuchu. Jamy grobowe miały zwykle kształt zbliżony do prostokąta z zaokrąglonymi nieco narożami bądź do owalu a ich parametry wielkościowe były zróżnicowane; w przypadku pochówków dziecięcych - mniejsze, w przypadku grobów osobników dorosłych - większe. Cechą wyróżniającą  nekropolę śródecką jest stan zachowania oraz różnorodność reliktów drewnianych konstrukcji w obrębie jam grobowych. Wyróżnić można tutaj cztery zasadnicze typy owych konstrukcji: pojedyncze dranice, obstawy/szalunki, kłodę (?) oraz trumny.
        Kompletny zestaw form konstrukcji grobowych obejmuje kilkanaście kategorii; począwszy od najprostszych, w postaci pojedynczych desek, poprzez różne warianty obstaw/szalunków a na trumnach w kilku odmianach kończąc. W tej ostatniej grupie wyróżniają się pochówki 66 i 67, w których zmarłych pochowano w dwóch osobnych trumnach i przykryto wspólnym wiekiem. We wszystkich przypadkach drewnianych konstrukcji stwierdzono użycie drewna sosnowego. Poszczególne elementy konstrukcji spajane były zapewne za pomocą kołków drewnianych bądź łączono je na tzw. wpust. Odkryte pojedyncze egzemplarze gwoździ nie były związane z drewnianą konstrukcją grobową, lecz miały znaczenie symboliczne (por. np.. A. Cz. Sós 1960, s. 244). W przypadkach, w których nie stwierdzono reliktów konstrukcji grobowej zachodzi możliwość użycia innej formy zabezpieczenia zmarłego przed bezpośrednim, destrukcyjnym działaniem ziemi (np. całunów lub specjalnych derek grobowych). W kilkunastu grobach stwierdzono intencjonalne użycie kamieni w formie obstaw bądź bruków przykrywających zmarłego. Niekiedy pojedyncze kamienie odkrywano nad głową, miednicy bądź na stopach zmarłych. W jednym przypadku użycie kamienia miało charakter szczególny; za głową pochowanego osobnika ustawiono pionowo biegun kamienia żarnowego. W tym przypadku użycie żarna, oprócz znaczenia symbolicznego, miało cel praktyczny - kamień ów chronił głowę zmarłego przed ogniem rozpalonym na skraju jamy grobowej. Zmarłych pochowanych na Śródce chowano wraz z wyposażeniem, w postaci ozdób i narzędzi codziennego użytku.
         Największą liczebnie grupę stanowią ozdoby, a wśród nich kabłączki skroniowe (w liczbie 31 sztuk) wykonane z drutu bądź brązowego bądź srebrnego. Wszystkie egzemplarze cechuje podobna forma, zbliżone parametry wielkościowe i podobny sposób wykonania. Do ich produkcji używano drutu o grubości ok. 0,1 - 0,3 cm. Odkryte kabłączki uformowane były na jednym z końców w uszko stanowiÜce esowaty zaczep ozdoby, co pozwala zaliczyć egzemplarze śródeckie do typu III wg K. Musianowicz (1949, s. 195-206). Wszystkie egzemplarze (zarówno brązowe, jak i srebrne) mieszczą się w granicach metrycznych odmiany A wg H. Kócki-Krenz (1993, s. 47), czyli ich średnice wewnętrzne są mniejsze niż 2 cm (wymiary okazów śródeckich mieszczą się w przedziale 0,8 - 2 cm). Czas występowania tego typu kabłączków określa się na okres od 2 połowy X do poczÜtku XIII wieku, głównie zaś w XI i XII wieku (H. KóĘka-Krenz 1993, s. 56). Zwraca uwagę fakt, że nie odkryto, jak do tej pory, kabłączków o większych rozmiarach, choć ten typ ozdoby rejestrowano na kilku  poziomach stratyfikacyjnych cmentarzyska. Z innych ozdób wymienić należy dwie kaptorgi prostokątne wykonane z blachy brązowej, odkryte w grobie 7. Obydwie zaopatrzone były w górnej części w rurkowaty zaczep, przez który przeciągano sznurek, służący do zawieszenia ozdób na szyi. Przy jednej z kaptorg stwierdzono pozostałość lnianego sznurka. Wymiary obydwu ozdób były zbliżone i wynosiły 2,2 x 1,7 x 0,3 cm oraz 2 x 1,6 x 0,3 cm. Na jednej z kaptorg stwierdzono nikłe ślady zdobienia w postaci pionowych, wytłaczanych żeberek. Wewnątrz owych pojemników znajdowały się po dwie kapsuły takiej samej wielkości, wykonane również z blachy brązowej . W kapsułach tych stwierdzono nasiona prosa zwyczajnego (panicum miliaceum L.) lub włośnicy beru (setaria italica [L.] P. B.). Obecność nasion w kaptorgach nasuwa przypuszczenie, że miały one znaczenie magiczne, stąd więc dwojaka interpretacja funkcji powyższych schowków, postrzeganych bądź jako amulety, bądź jako rodzaj relikwiarzy (E.Stattler 1966, s. 240; E. Kihl-Byczko 1970, s. 424 in). Na cmentarzysku śródeckim pozyskano również cztery paciorki wykonane z różnych surowców; z
muszli kauri, szkła, gliny oraz bursztynu. Odkryto również dwa egzemplarze pierścionków, reprezentujące tzw. formę otwartą (ze ścienionymi końcami), wykonanych z drutu brązowego.  Wśród zabytków pozyskanych na cmentarzysku, największy walor datujący ma moneta (jedyna, jak do tej pory), którą określono jako denar krzyżowy i ustalono jej chronologię na ostatnią ćwierć XI wieku. Oprócz powyższych elementów, z grobów pozyskano przedmioty i narzędzia codziennego użytku. Wymienić tutaj należy dwa całe naczynia ceramiczne, relikty dwóch wiader drewnianych okutych trzema obręczami żelaznymi, kilkanaście noży żelaznych, dwie osełki kamienne, przęślik gliniany, żelazny haczyk oraz liczne fragmenty naczyń ceramicznych, szczątków zwierzęcych (w tym pozostałości ryb) i inne. Zarówno obydwa
pojemniki ceramiczne, jak i pozostałości wiader zarejestrowano przy stopach zmarłych. Jedno z odkrytych naczyń ceramicznych reprezentuje tzw. formę "grobową", cechującą się wyraźnie mniejszymi parametrami wielkościowymi (por. J. Gąssowski 1952, s. 161 in.; J. Marciniak 1960, s. 167, H.Zoll-Adamikowa 1971, s. 111 in.). Obydwa naczynia to formy wykonane w technice całkowitego obtaczania i zdobione są dookolnie biegnącymi liniami równoległymi. Reprezentują one pod względem techno-stylistycznym ceramikę występującą powszechnie w fazie E1 wczesnego średniowiecza w Wielkopolsce (tj. ok. 1050-1100), (W. Dzieduszycki 1982, s. 111). W przypadku wiader mamy do czynienia jedynie z pozostałościami żelaznych okuć oraz uchwytów-uszek do których przytwierdzone były żelazne kabłąki. Na obręczach
jednego z wiader, stwierdzono relikty drewna cisowego, z którego wykonane były klepki. Wiadra, podobnie jak i naczynia ceramiczne dość często spotykane są na cmentarzyskach z okresu od końca X do końca XII wieku. Obydwa pochówki śródeckie zawierające wiadra należy raczej łączyć ze starszym XI-wiecznym horyzontem czasowym, gdyż wystąpiły one na najniższym poziomie grobów. Inną cechą wyróżniającą nekropolę na Śródce jest obecność obiektów paleniskowych, funkcjonalnie związanych z cmentarzyskiem. Odkryto (jak do tej pory) siedem obiektów tego typu, w różnych częściach nekropoli. W dwóch przypadkach paleniska zarejestrowano w obrębie jam grobowych, natomiast w jednym ognisko stwierdzono nad trzema pochówkami usytuowanymi w tym samym miejscu, na trzech kolejnych poziomach stratyfikacyjnych. Tak więc niekiedy rozpalano ognisko wewnątrz jamy grobowej albo bezpośrednio przed złożeniem zmarłego do grobu, albo już po tej czynności. W innym przypadku palono ogień na grobie (bądź grobach), zapewne w określone dni w roku, dla uczczenia pamięci zmarłych. Kilka z obiektów paleniskowych wykorzystywano zapewne wielokrotnie, o czym świadczy obecność kamieni ułożonych niekiedy warstwowo. Z obecnością palenisk, w najbliższym sąsiedztwie pochówków bądź w obrębie niektórych wkopów grobowych, wiązać należy liczne występowanie węgli drzewnych oraz ewidentne ślady opalenia drewnianych konstrukcji grobowych. Jest to prawdopodobnie relikt zwyczaju mającego na celu rytualne oczyszczenie jamy grobowej. Na omawianym stanowisku nekropolicznym stwierdzono również możliwość istnienia wydzielonych stref, grupujących pochówki o zbieżnych cechach. Do tej pory natrafiono na jedną ze stref skupiającej głównie pochówki dziecięce oraz pojedyncze groby osobników dorosłych, charakteryzującymi się wyraźnymi defektami morfologicznymi. Cechą tego miejsca są bardzo płytkie wkopy
grobowe, brak reliktów drewnianych konstrukcji oraz prawie wyłączny brak wyposażenia. Istnienie powyższej, wydzielonej części cmentarzyska nasuwa przypuszczenie, że przestrzeń zajmowana pierwotnie przez nekropolę, podzielona być mogła na kilka stref, w których chowano zmarłych o różnej kondycji społecznej i/lub ekonomicznej. 
         Przedstawione powyżej cechy obrządku pogrzebowego widoczne w zwyczajach funeralnych "uchwytnych" archeologicznie, pozwalają datować omawiany obiekt na okres od przełomu X i XI wieku po połowę XII wieku. W oparciu o przeprowadzone do tej pory prace na cmentarzysku, przyjąć można, że pochowaną na nim ludność wiązać należy z Ostrowem Tumskim. Upoważnia do tego następujący zespół cech:
 - duże nagromadzenie pochówków na małej przestrzeni, mające charakter cmentarzyska przykościelnego
    bądź pozostającego w kręgu wpływów dużego ośrodka sakralnego,
 - stosunkowa mała odległość od Wyspy Tumskiej,
 - brak innego, niż gród poznański, ośrodka cechującego się tak liczną i stabilną biologicznie populacją,
 - duży stopień zorganizowania widoczny w obrządku pogrzebowym (np. obecność drewnianych trumien).
Nekropola śródecka jest więc jednym z kluczowych obiektów, mogących posłużyć badaniom
paleodemograficznym mieszkańców grodu poznańskiego. Byłoby to szczególnie cenne głównie w odniesieniu do roli, jaką odgrywał gród poznański w analizowanym tutaj okresie.

Literatura:
Dzieduszycki W. 1982 Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w. , Wrocław.

Gąssowski J. 1952 Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnienia południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 2, s. 71-175. Kihl-Byczko E. 1970 W sprawie pochodzenia i funkcji kaptorg trapezowatych, [w:] W. Hensel (red.) Pierwszy Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, t. 5, Wrocław, s. 423-428.

Kócka-Krenz H. 1993 Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań.

Marciniak J. 1960 Cmentarzysko szkieletowe z okresu wczesnośredniowiecznego w Strzemieszycach Wielkich, pow. Będzin, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 5, s . 141-187 Musianowicz K. 1949 Kabłączki skroniowe - próba typologii i chronologii, Światowit, t. 22, s. 115-232.

Sós A. Cz. 1960 Wykopaliska w Zalawßr, Slavia Antiqua, t. VII, s. 211-303.

Stattler E. 1966 Kontakty handlowe ludności wczesnopolskiej z krajami arabskimi we wczesnym średniowieczu (IX-XI w.), Slavia Antiqua, t. XIII, s. 199-267.

Zoll-Adamikowa H. 1971 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 2. Analiza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.