Program

Badania nad osadnictwem kultury pucharów lejkowatych w rejonie środkowej Tążyny.

Prof. dr hab. Lucyna Domańska

Mgr Seweryn Rzepecki

Łódź 2000

1. Informacje wstępne

Program "Badania nad osadnictwem kultury pucharów lejkowatych w rejonie środkowej Tążyny" realizowany jest przez zespół złożony z prof. dr hab. Lucynę Domańską (kierownik) i mgr Seweryna Rzepeckiego z Pracowni Epoki Kamienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jest to kontynuacja wcześniejszych badań nad osadnictwem neolitycznym tego rejonu, które podejmowane były przez osoby skupione wokół Zespołu Badań Kujaw kierowanego przez Prof. dr hab. Aleksandrę Cofta-Broniewską (Instytut Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu).

Badania rozpoczęły się w roku 1994 i kontynuowane są do dnia dzisiejszego. W tym czasie podjęto badania archeologiczne na szeregu stanowiskach kultury pucharów lejkowatych z tzw. horyzontu wczesnopucharowego (4400-3650 cal. BC). W efekcie badań pozyskano dziesiątki tysięcy fragmentów ceramiki, tysiące krzemieni i wiele zabytków kamiennych. Materiał ten pozwala na zweryfikowanie i skonkretyzowanie schematu taksonomii kujawskiej kultury pucharów lejkowatych, oraz na poszerzenie studiów nad strukturą kontaktów społeczności tejże kultury. Po podsumowaniu pierwszego etapu badań (w formie dysertacji mgr Seweyna Rzepeckiego) planowane jest podjęcie drugiego etapu studiów. Polegać on będzie na skoncentrowaniu wysiłków badawczych na dostarczeniu nowych źródeł do gospodarki i osadnictwa kultury pucharów lejkowatych. W ramach tego planowane są dalsze badania archeologiczne połączone z badaniami przyrodniczymi.

2.Rejon studiów-zarys warunków przyrodniczych.

Rejon badań położony jest w północno-wschodniej części Wysoczyzny Kujawskiej. Zlokalizowany jest w rejonie w środkowej części doliny rzeki Tążyny. Tworzy ona obniżenie o długości około 28 km i szerokości 1,5 do 2 km (4,9 km w części ujściowej). W stosunku do otaczającej ją wysoczyzny wcięta jest o około 5-8m. Geneza tej formy dolinnej jest kwestią sporną. Przyjmuje się, że dolina Tążyny-Kanału Parchańskiego odprowadzała wody roztopowe z południa na północ lub z południa na północ lub północny-zachód. Wydaje się, że geneza doliny Tążyny przebiegała w dwóch etapach. Pierwszy polegał na powstaniu południkowej rynny subglacjalnej. Drugi natomiast, nastąpił w czasie spływu wód na północ, kiedy to powstać miały słabo zaznaczone poziomy doliny (ryc.1).

Wszystkie badane stanowiska zajmują rozległe residua teras doliny Tążyny-Kanału Parchańskiego. Podkreślenia wymaga jednak, że w przypadku Tążyny trudno mówić o terasach, gdyż brak im wyraźnych załomów rozdzielających. Zostały one prawdopodobnie zatarte procesami erozyjno-akumulacyjnymi, związanymi z wytapianiem się brył martwego lodu oraz późniejszymi procesami denudacyjnymi. Terasy zbudowane są głównie z piasków drobnoziarnistych i gruboziarnistych, choć w niedalekiej od niego odległości przeważają fluwioglacjalne piaski różnoziarniste ze żwirem i głazikami, pod którymi, znajduje się warstwa bruków morenowych i piasków gruboziarnistych. W niedalekiej odległości przeważają natomiast piaski gliniaste i gliny. Obecnie tereny te poddane są działalności piasków eolicznych.

Na wszystkich stanowiskach zdecydowanie dominują gleby brunatne wyługowane (rdzawe). W najbliższej jednak odległości występują czarne ziemie, klasyczne gleby bielicowe, gleby brunatne na podłożu gliniasty oraz wiele typów gleb hydrogenicznych. Analiza rycin 2, 3, 4 i 5 zdradza, że osadnictwo kultury pucharów lejkowatych występowało na obszarach ograniczonych występowaniem gleb hydrogenicznych, które stanowią pierwotne (tu: z przełomu atlantyku i subboreału) odbicie występowania obszarów podmokłych i trwale zalanych (bagien i jezior).

Na podstawie znanego związku pomiędzy glebami a roślinnością potencjalną należy sądzić, że w rejonie badań na przełomie atlantyku i subboreału zdecydowanie dominowały lasy mieszane (na glebach brunatnych). Prócz nich występowały również lasy wilgotne (na czarnych ziemiach) oraz zbiorowiska roślinności bagiennej (na murszach).

3. Wyniki badań.

Wyniki badań na poszczególnych stanowiskach ujęte zostaną w formę lapidarnych sprawozdań. Przedstawione zostaną podstawowe informacje dotyczące wyników badań.

Przybranówek stanowisko 43. Stanowisko odkryte zostało w roku 1980, w tymże roku podjęto badania wykopaliskowe, kierowane przez Prof. Prof. Lecha Czerniaka i Aleksandra Kośko. Badania archeologiczne wznowione zostały w roku 1994 i trwały do roku 1997 pod kierunkiem Prof. Lucyny Domańskiej. W tym czasie dokonano eksploracji ponad 80 wykopów o łącznej powierzchni 693,5 metrów kwadratowych.

W czasie wszystkich sezonów badań zlokalizowano ogółem cztery kompleksy źródeł (chata 1, chaty 2-3, chata 4, chata 5). Pozyskano łącznie około 28 000 fragmentów ceramiki oraz tysiące krzemieni, a także wiele zabytków kamiennych.

Na podstawie analiz ceramiki należy sądzić, że rozwój osady "przybranóweckiej" przebiegał w czterech etapach. W etapie pierwszym istniała osada jednodomowa określana jako chata 1, następnie osiedle dwudomowe (chaty 2-3), następnie jednodomowe osiedla chat 4 i 5. Taksonomicznie materiały te zakwalifikować należy do fazy IIB i IIB/IIIA (ryciny:6-14).

W każdym etapie istnienia osada(y) składała się z niewielkich domów o kształcie trapezu lub prostokąta, zbudowanych w technice słupowej. Znaczna również była rola gliny, co potwierdzają znaleziska polepy.

Omawiane stanowisko dostarcza unikalną możliwość poznania zasad osadniczych ludności wczesnej kultury pucharów lejkowatych. Dotychczasowe ustalenia w tym względzie opierały się, z konieczności, na obciążonych późniejszymi domieszkami materiałach z kompleksu sarnowskiego. Poczynione obserwacje polegające na stwierdzeniu rotacyjności osadnictwa omawianej kultury pozwalają na weryfikację wcześniejszych ustaleń.

Poczałkowo stanowisko 38. Stanowisko Poczałkowo 38 odkryto w roku 1980. Wczesną wiosną roku 1997 stwierdzone istnienie zagrożenia w postaci "dzikich" wybierzysk piasku, które powoli lecz systematycznie niszczyły stanowisko. W związku z tym latem 1997 podjęto badania ratunkowe, które kontynuowane były w roku następnym. W wyniku podjętych działań przebadano 21 wykopów o łącznej powierzchni ponad 400 metrów kwadratowych. W części zachodniej stanowiska (arbitralną granicę stanowi droga polna) zlokalizowano pozostałości osady ludności kultury pucharów lejkowatych. Na powierzchni 300 m kw. zarejestrowano 40 obiektów nieruchomych (dołków posłupowych i jam), 3268 fragmentów ceramiki, 132 krzemienie, 29 wytworów kamiennych oraz 8 fragmentów polepy. Odkryte założenie należy interpretować jako pozostałości częściowo zagłębionej w podłoże chałupy (półziemianki?) wraz z obiektami gospodarczymi ludności KPL z przełomu fazy II i IIIA. W części wschodniej stanowiska zamierzano kontynuować badania rozpoczęte w roku poprzednim. Niestety, na skutek poboru piasku zniszczeniu uległa ta część stanowiska, w której oczekiwać należało (na podstawie wyników eksploracji sondaży) istnienia kolejnego założenia mieszkalnego (ryc.:15-16).

Poczałkowo stanowisko 36. Zakwalifikowane zostało do badań ratowniczych wiosną roku 1997. Badania wykopaliskowe przeprowadzono latem roku 1997. Zbadano zaledwie 63 metry kwadratowe. Stwierdzono znaczne zniszczenie stanowiska głęboką orką, która całkowicie zniszczyła warstwę kulturową. Na podstawie analizy kilkuset fragmentów ceramiki, która wystąpiła w większości na powierzchni stanowiska można sądzić, iż pochodziły one z kilku (czterech-siedmiu) naczyń. Najprawdopodobniej stanowisko pełniło pierwotnie funkcje obozowiska. Stanowisko datowane jest na fazę II.

Wilkostowo stanowisko 23/24. Badania archeologiczne podjęte zostały w roku 1999 i planowane są na rok 2000. Dotychczasowe badania koncentrowały się w zachodniej części stanowiska. Wytyczono i przebadano tu siedemnaście wykopów (1-17) o łącznej powierzchni 390 metrów kwadratowych.

Na piaszczystym calcu zidentyfikowano łącznie 21 obiektów nieruchomych, przy czym ich poważna część to wkopy współczesne. Dzięki stosowaniu planigrafii zidentyfikowano skupisko polepy, którą należy interpretować jako pozostałość istnienia chaty.

Na obiekty ruchome składa się przede wszystkim ceramika (2416) oraz krzemienie (39), a także wyroby kamienne (21- w tym siekierki).

Większość ceramiki należy przypisać kulturze pucharów lejkowatych, choć odkryto kilka skorup kultury trzcinieckiej.

Znaleziska kultury pucharów lejkowatych posiadają wybitne znaczenie dla rozpoznania taksonomii horyzontu wczesnpoucharowego. Zidentyfikowano tu bowiem pozostałości osady ludności KPL fazy IIIA, ze zdobnictwem typu Wietrzychowice. Dotychczas były one znane jedynie ze znalezisk z grobowców bezkomorowych w Gaju i Wietrzychowicach. Zaskakująca była również ilość znalezisk kamiennych (siekierek, lub ich półwytworów) (ryc.:17-18).

4. Zakończenie.

Jak już wspomniano dotychczasowe badania na stanowiskach kultury pucharów lejkowatych w rejonie środkowej Tążyny umożliwiają rozwinięcie aspektowych studiów nad taksonomią, krzemieniarstwem oraz osadnictwem. Wydaje się, że kontynuacja tych badań jest niezbędna. Warto zauważyć, że badania finansowane były w części przez sponsorów.

Zachęcamy wszystkie osoby zainteresowane do kontaktu z autorami programu. Zapewniamy przesłanie dodatkowych informacji.