Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne


Włodzimierz Rączkowski


Sprawozdanie z badań przeprowadzonych
na stanowisku 19
w Romanowie (AZP 55-31/137) w roku 2003



Poznań, styczeń 2004

          W lipcu 2002 roku w trakcie jednego z lotów rekonesansowych w rejonie Romanowa, gm. Środa Wielkopolska sfotografowane zostały wyróżniki roślinne, które pozwalały wnioskować, że znajduje się tam cmentarzysko kurhanowe
(ryc. 1). Porównanie lokalizacji sfotografowanych obiektów i wyników badań AZP pozwoliło stwierdzić, że stanowisko to nie zostało rozpoznane w trakcie badań powierzchniowych AZP. Zdjęcia lotnicze zatem pozwalały na uzupełnienie informacji o stanowiskach archeologicznych z tego terenu.

          Obraz tego stanowiska (por. Maciejewski, Rączkowski 2002) pozwalał sądzić, że jest to atrakcyjne od strony naukowej odkrycie. W związku z tym Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków podjął decyzję o przeprowadzeniu badań weryfikacyjnych pozwalających na uzyskanie bardziej jednoznacznych informacji o charakterze stanowiska i jego chronologii. Zaplanowane na rok 2003 prace objęły następujące zadania:

1.	wykonanie planu sytuacyjno-warstwicowego stanowiska
2.	wykonanie kolejnych serii zdjęć lotniczych stanowiska
3.	przeprowadzenie interpretacji zdjęć lotniczych oraz przeniesienie ich na plan warstwicowy
4.	wykonanie nieinwazyjnych badań geofizycznych wybranego fragmentu stanowiska
5.	przeprowadzenie badań powierzchniowych.

Ad. 1 Plan sytuacyjno-warstwicowy

          Pomiary do planu warstwicowego stanowiska zostały przeprowadzone w maju 2003 roku w wymiarze przestrzennym, jaki wynikał z analizy zdjęć lotniczych z 2002 roku. Zdjęcia lotnicze wykonane w czerwcu i lipcu 2003 roku spowodowały, że należało podjąć decyzję o poszerzeniu zakresu planu. Pomiary do drugiej części zostały wykonane w październiku 2003 roku (ryc. 2). Warstwice poprowadzono co 10 cm, be ewentualnie uchwycić zachowane jeszcze w terenie formy kurhanów. Zarówno plan, jak i zdjęcia wskazują, że w topografii tego terenu nie ma już zapisanych śladów po kurhanach.

Ad. 2 i 3 Wykonanie i interpretacja zdjęć lotniczych

          W czerwcu i lipcu wykonano trzy loty, które pozwoliły na wykonanie zdjęć lotniczych stanowiska. Loty te miały miejsce w następujących dniach:
28.06.2003 w godz. 19:00 - 21:00 (nr inw. neg. IIICR; IIICS)
15.07.2003 w godz. 19:00 - 20:30 (nr inw. neg. IIIDS)
16.07.2003 w godz. 7:00 - 9:30 (nr inw. neg. IIIDW).
Ogółem wykonano 23 zdjęcia stanowiska w różnych warunkach i przy różnym oświetleniu.
          Trzy kolejne loty rekonesansowe pozwoliły na uchwycenie zmian wyróżników roślinnych na różnych etapach wegetacji i tym samym na ujawnienie dodatkowych informacji o stanowisku (por. Wilson 2000). Najważniejsze wnioski wypływające z tegorocznego rozpoznania wskazują na możliwość rozszerzenia granic stanowiska (ryc. 3 i 4) oraz potwierdzenie istnienia form zarejestrowanych w roku 2002 (ryc. 5).

Ryc. 5. Romanowo, gm. Środa Wlkp., stan. 19.
Obraz wyróżników roślinnych zarejestrowanych w 2003 roku
nie różni się zasadniczo od tego z roku 2002 (por. ryc. 1).
Fot. W. Rączkowski

          Wykonanie planu sytuacyjno-warstwicowego pozwoliło na przeprowadzenie interpretacji zdjęć lotniczych oraz przeniesienie tej interpretacji na plan sytuacyjno-warstwicowy. Do rektyfikacji zdjęć (ryc. 6 i 7) oraz przeniesienia interpretacji na plan wykorzystano program AirPhoto 2.12 Irwina Scollara (Scollar 2002). Wykorzystanie planu sytuacyjno-warstwicowego z zaznaczonymi granicami pól pozwoliło na przeprowadzenie rektyfikacji zdjęć z dokładnością od 1 do 2 metrów.
          Analiza i interpretacja zdjęć pozwoliła na zaobserwowanie pewnych cech widocznych na zdjęciach obiektów. Na pierwszy rzut oka (szczególnie oglądając zdjęcia z 2002 roku) wyraźnie czytelne są koliste układy (ryc. 8). Wynika to z obecności jasnożółtych kręgów miejscami podkreślonych obecnością zielonej roślinności wokół. W oparciu o dotychczasową wiedzę o wyróżnikach roślinnych można by sądzić, że zielona na zdjęciach roślinność rośnie w lepszych warunkach glebowych i wilgotnościowych. Zwykle są to rowy lub jamy. Lecz nieregularność kształtów tych zielonych plan kwestionuje możliwość wskazania na obecność rowów wokół kurhanów. Dodatkowo nie przy wszystkich kurhanach takie zielone palmy występują.
          W obrębie niektórych kolistych formach (zapewne kurhanach) widoczne są ciemnozielone niewielkie plamy o różnych kształtach (ryc. 9). Te plam mogą wskazywać na obecność zachowanych, zagłębionych obiektów związanych z konstrukcją kurhanów. Nie wykluczone, że niektóre z nich to komory grobowe.
          Jak interpretować te zielone dość nieregularne kształty towarzyszące niektórym kurhanom? Istotna cechą, którą da się tu zaobserwować, a przydatną w interpretacji może byś stwierdzenie, że w miarę oddalania się od kurhanu intensywność zieleni się zmniejsza i w sposób trudno zauważalny przechodzi w barwę żółtą (ryc. 10). Jedna z możliwych interpretacji wskazuje, że zwiększona ilość humusu bezpośrednio wokół kurhanu wynika z rozsypania i/lub rozorania nasypów kurhanów. Im więcej zachowało się warstwy z nasypu tym intensywniejsza jest zieleń, i odwrotnie - brak zieleni może wskazywać na niezachowanie się śladów rozsypiska nasypu kurhanu. Taka interpretacja pozwala zrozumieć, dlaczego słabnie intensywność zieleni przy oddalaniu się od kurhanu.
          Inaczej na zdjęciach manifestuje się południowo-zachodnia część stanowiska z wyróżnikami roślinnymi zaobserwowanymi w 2003 roku (ryc. 3). Wyjątkiem jest tu tylko jeden obiekt (ryc. 4). Koliste obiekty widoczne na ryc. 3 widoczne są jako dość regularny krąg jaśniejszej roślinności otaczający ciemniejszą plamę o barwie brązowej. W tym przypadku interpretacja mogłaby pójść w stronę uznania jaśniejszych kręgów za rów otaczający kurhan. Zastanawia jednak, dlaczego jeżeli dość dobrze czytelne są rowy, to zupełnie nieczytelne są konstrukcje wewnętrzne i/lub komory grobowe.
          Informacje przekazane przez właściciela pola mogłyby wyjaśnić tę wątpliwość. Otóż według właściciela na przełomie XIX i XX wieku w tym miejscu wybierano glinę i metodą 'dość chałupniczą' wypalano cegłę do budowy budynków gospodarczych. Nie jestem specjalistą od współczesnych cegieł, ale cegła w tych budynkach w dalszym ciągu jest w doskonałym stanie i nie wygląda na wykonaną domowym sposobem. Z drugiej strony, takie jamy po wybieranej glinie powinny być dobrze czytelne w obrazie magnetycznym (por. niżej). Zatem sprawa pozostaje otwarta, choć trzeba do tej części stanowiska podejść z dużą ostrożnością.

Ad. 4 Badania geofizyczne

          W dniu 13 listopada 2003 roku prof. Tomasz Herbich i dr Krzysztof Misiewicz z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie przeprowadzili badania geofizyczne wybranych fragmentów stanowiska. Wykorzystano w tym celu gradiometr pozwalający na określenie zaburzeń pól magnetycznych w obrębie stanowiska (Misiewicz 1998). Ogółem zbadano powierzchnię 28 arów w dwóch fragmentach stanowiska (ryc. 11). Wyniki analizy znajdują się w Aneksie 1.


Ad. 5 Badania powierzchniowe

          W trakcie różnorodnych prac prowadzonych na stanowisku wykonano również rozpoznanie powierzchniowe. Zarejestrowano łącznie około 20 fragmentów ceramiki i 3 krzemienie (Aneks 2). Krzemienie pozwalają datować stanowisko na okres neolitu i wczesną epokę brązu (określenie dr Jacka Kabacińskiego). Natomiast materiał ceramiczny to głównie ceramika nowożytna, ale także fragmenty naczyń z okresu wpływów rzymskich (określenie dr Henryka Machajewskiego). Jest zatem prawdopodobne, że domniemane cmentarzysko kurhanowe było użytkowane w okresie wpływów rzymskich.


Wnioski konserwatorskie

          Zastosowane nieinwazyjne metody badawcze pozwoliły dość precyzyjnie określić charakter i strukturę przestrzenną stanowiska. Tym samym potwierdziła się ich przydatność. Przy podejmowaniu ewentualnych prac ziemnych, można już je bardzo precyzyjnie zaplanować, a to oznacza zarówno wzrost efektywności poznawczej oraz oszczędność środków finansowych, a także ograniczenie skali zniszczenia stanowiska.
          Wyniki dwuletniego rekonesansu lotniczego pokazują, że nie zawsze stanowisko jest w całości dobrze widoczne. Wiele zależy od upraw oraz warunków pogodowych wiosną i wczesnym latem. Zatem nie należy dotychczasowej interpretacji traktować jako ostatecznej. Wskazane jest prowadzenie dalszego monitoringu stanowiska. Zdjęcia lotnicze wykonane w kolejnych sezonach mogą pozwolić na wzbogacenie informacji o stanowisku (Riley 1980, Wilson 2000, Bewley 2000).
          Oczywiście pojawiły się nowe pytania dotyczące południowej strefy stanowiska i charakteru znajdujących się tam obiektów (być może z XIX/XX wieku). Zarówno zdjęcia lotnicze, jaki i badania geofizyczne zdają się wskazywać, że stanowisko jest bardzo poważnie zniszczone w wyniku procesów erozyjnych i głębokiej orki. Być może optymalną formą jego ochrony byłaby zmiana charakteru użytkowania (np. na pastwisko).
          Wiele wskazuje, że badane stanowisko to cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego. Zarówno funkcja tego stanowiska, jaki i stan zachowania mogą wyjaśniać, dlaczego nie zostało ono zarejestrowane w trakcie badań AZP.



Literatura:


Bewley R.H. 2000. Aerial survey in the Danebury Environs area, 1981-1997, [w:] B. Cunliffe (red.), The Danebury Environs Programme. The Prehistory of a Wessex Landscape, vol. 1: Introduction. Oxford: English Heritage, Oxford University Committee for Archaeology, 20-29.

Misiewicz K. 1998. Metody geofizyczne w planowaniu badań wykopaliskowych, Warszawa: IAiE PAN

Maciejewski K., Rączkowski W. 2002. Złoty róg czy sznur? Amatorzy w archeologii lotniczej a służby konserwatorskie, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 1: 137-157.

Riley D.N. 1980. Early Landscape from the Air, Sheffield: University of Sheffield.

Scollar I. 2002. Making things look vertical, [w:] R.H. Bewley, W. Rączkowski (red.), Aerial Archaeology - Developing Future Practice, Amsterdam: IOS Press, s. 166-172.

Wilson D.R. 2000. Air Photo Interpretation for Archaeologists, Stroud: Tempus Publishing Ltd (2. wydanie).

Aneks 1

Krzysztof Misiewicz

Sprawozdanie z pomiarów archeologiczno-geofizycznych na stanowisku Romanowo gm. Środa Wielkopolska

          Przeprowadzone w listopadzie 2004 roku badania archeologiczno-geofizyczne na stanowisku Romanowo miały na celu stwierdzenie możliwości lokalizacji za pomocą pomiarów magnetycznych struktur widocznych na zdjęciach lotniczych (ryc. 1, 3, 4, 5). Struktury te układały się w regularne kręgi o średnicy od 5 do 15 metrów, położone stosunkowo blisko jeden od drugiego. Układ struktur nie wykluczał ich antropogenicznego pochodzenia i dawał podstawę do przypuszczeń, że możemy mieć do czynienia z obiektami archeologicznymi - pozostałościami pochówków pod kurhanowych.
          Założono, że w takim przypadku, że anomalie wywołane przez zachowane relikty będą niewielkie, podobnie jak kontrast między ewentualnymi obiektami archeologicznymi a ich otoczeniem. Uznano więc, że najodpowiedniejszą metodą gwarantującą uzyskanie pozytywnego wyniku badań będą pomiary magnetyczne. W przypadku tej metody obok lokalizacji samych obiektów uzyskiwaliśmy również możliwość wydzielenia charakterystycznych anomalii wywołanych przez przedmioty metalowe oraz silnie przepalone, których obecność wydawała się być w pełni możliwa jeśli zarejestrowane na zdjęciu lotniczym struktury byłyby reliktami pochówków pod kurhanowych.


Metodyka pomiarów terenowych

          Do pomiarów zastosowano gradiometr systemu fluxgate FM36 firmy Geoscan Research. Przeprowadzono obserwacje zmian gradientu składowej pionowej natężenia pola magnetycznego co 0,25 m wzdłuż profili pomiarowych oddalonych od siebie o 0.5m, w kwadratach o wymiarach 10 x 20 m na wysokości 0.40 i 1.2 m powyżej współczesnego poziomu gruntu. Odczyty wartości natężenia pola magnetycznego wykonywano w jednym kierunku - z Południa na Północ. W ten sposób przebadano obszar ok. 0.25 ha położony w dwóch rejonach - A o rozmiarach 40 x 60 m i B - 20 x 20 m (ryc. 11).
          Wyniki pomiarów przedstawiono w postaci map zmian rozkładu pola magnetycznego - kolorowych i w 256 odcieniach szarości. Jako finalną mapę interpretacyjną przygotowano zestawienie zdjęcia lotniczego z magnetogramem (ryc. 12). Dokładną analizę położenia, kształtu i lokalizacji wydzielonych anomalii przedstawiono na szczegółowych mapach czarno-białych i kolorowych przygotowanych dla pierwszego rejonu badań.

Wyniki badań

Rejon A

          Na przebadanym obszarze zarejestrowano zmiany pola magnetycznego w przedziale od + 10 do - 10 nT (ryc. 13). Należy tu zaznaczyć, że największe zmiany natężenia pola magnetycznego były wywołane obecnością przedmiotów metalowych w zalegających w warstwie przypowierzchniowej. Niektóre z nich leżały pionowo, co wywołało charakterystyczne anomalie o znacznej dynamice takie, jak np. zarejestrowano w rejonie metrów W15; N35. Układ metali wywołujących charakterystyczne anomalie dipolowe (w przypadku metali żelaznych z obniżonymi wartościami natężenia pola magnetycznego na północ i podwyższonymi na południe od obiektu wywołującego rejestrowane anomalie) jest widoczny na ryc. 14

          Kolejne analizy wyników pomiarów polegające na zawężaniu skali zarejestrowanych w terenie wartości gradientu składowej pionowej pola magnetycznego (ryc. 15, 16) wykazały liniowy układ anomalii w rejonie metrów N20-N35; W10-W12. Nie jest wykluczone, że źródłem zmian natężenia pola magnetycznego w tych miejscach mogą być zalegające we wkopach ruchu systemu melioracyjnego. Charakterystyczne jest, że obydwie anomalie liniowe kończą się w miejscu obecnej granicy pól, która w pełni może odzwierciedlać także stary układ kadastracyjny.

          Innym wyraźnie wydzielającym się obiektem jest półokrągła struktura o średnicy około 15 metrów zalegająca o obrębie metrów N30-N40; W45-W60. Zarejestrowane tutaj anomalie wydzielają się zarówno na granicy "kręgu", jak i w jego wnętrzu. Nie jest więc wykluczone, że źródłem rejestrowanych anomalii w rozkładzie pola magnetycznego może być obecność obiektów archeologicznych.
          Najwyraźniejszą grupę anomalii zarejestrowano w obrębie metrów N0-N10; W15-W30. Na ryc. 17 widać, że charakter wydzielonych tu anomalii jednoznacznie różni się od otoczenia. Wartości gradientu natężenia pola są tutaj ogólnie wyższe, a zarejestrowane anomalie dipolowe mają w większości układ z maksymalnymi i minimalnymi wartościami na osi wschód - zachód. Takie położenie anomalii dipolowych może sugerować, że wywołane są one obecnością przedmiotów metalowych - nieżelaznych lub warstw silnie przepalonych. Nie należy wykluczyć również, że źródłem zarejestrowanych anomalii są obydwa z wymienionych wyżej czynników. Położenie anomalii w terenie zamyka się prawie całkowicie w obrębie struktury widocznej na zdjęciu. Również rozmiar strefy anomalnej jest zbliżony do widocznej na zdjęciu struktury. Mamy więc prawo przypuszczać, że źródłem obserwowanych zmian pola magnetycznego jest obecność obiektów archeologicznych.

Rejon B

          Wyniki pomiarów w tym rejonie (ryc. 18) nie dały podstaw do ujawnienia innych anomalii niż wywołane przez zalegające w warstwie przypowierzchniowej przedmioty metalowe. Układ zarejestrowanych anomalii dipolowych jest nieregularny, a ich charakter (obniżenia wartości natężenia pola od północy, podwyższenia od południa) wskazuje, że mamy do czynienia głównie z przedmiotami żelaznymi (najprawdopodobniej współczesnymi).

Wnioski

          Wykonana prospekcja geofizyczna objęła rejon stanowiska, gdzie obserwowane na zdjęciach lotniczych struktury rejestrują się najwyraźniej. Uzyskane w jej wyniku dane pozwalają na stwierdzenie, że mamy tu do czynienia ze stosunkowo skomplikowanym układem struktur pochodzenia niewątpliwie antropogenicznego. Nie jest wykluczone, że zalegają tu pozostałości dawnego systemu melioracyjnego obok pozostałości archeologicznych. Te ostatnie najprawdopodobniej zalegają w rejonie metrów N0-N10; W15-W30 w sektorze A. Sondaż archeologiczny wykonany na tym obszarze miałby kluczowe znaczenie dla jednoznacznej interpretacji przyczyn rejestrowania anomalii w rozkładzie pola magnetycznego. Planując badania wykopaliskowe należałoby wyznaczyć wykop sondażowy w taki sposób, aby objął on nie tylko same ewentualne obiekty w strefie podwyższonych wartości pola magnetycznego, ale także wybiegał poza granice tej strefy dla uzyskania informacji o otoczeniu obiektów i ich rzeczywistych granicach. Dało by to podstawę do interpretacji całości map rozkładu natężenia pola magnetycznego i na jej podstawie zaplanowania dalszych działań badawczych i konserwatorskich na tym stanowisku (w tym wyznaczenia ewentualnych granic stref ochronnych).


Aneks 2

INWENTARZ MATERIAŁU RUCHOMEGO
pozyskanego w trakcie badań powierzchniowych
przeprowadzonych na stan. 19
w Romanowie, gm. Środa Wlkp. (AZP 55-31/137) w roku 2003

Nr inw.	Przedmiot	Data	Podpis	Uwagi
1/03	11 fr. ceramiki	8.05.03	W. Rączkowski	w tym 3 fr. OWR
2/03	4 fr. ceramiki 1 krzemień	12.10.03	W. Rączkowski	* część A stanowiska * w tym 3 fr. OWR
3/03	3 fr. ceramiki 1 krzemień	12.10.03	W. Rączkowski	* część B stanowiska * w tym 2 fr. OWR
4/03	4 fr. ceramiki	13.11.03	W. Rączkowski	* część A stanowiska * w tym 3 fr. OWR