Prezentowany zbiór kafli pozyskano podczas badań na dziedzińcu
i w krużgankach pałacu Górków, przeprowadzonych przez Muzeum
Archeologiczne w Poznaniu w latach 2000-2002, pracami kierował
Zbigniew Karolczak.
Zmienne losy pałacu spowodowały,
że z wyposażenia wnętrz, zarówno renesansowej rezydencji rodu
Górków, jak i okresu kiedy budynek użytkowały benedyktynki, zachowały
się nieliczne zabytki, w tym omawiane kafle piecowe. Na ich podstawie
można starać się odtworzyć wygląd urządzeń grzewczych, które oprócz
czysto użytkowej funkcji, stanowiły ważny element dekoracyjny,
istotny dla wystroju wnętrza i dostosowany zapewne do charakteru
pomieszczeń.
KAFLE Z REZYDENCJI GÓRKÓW
W grupie kafli renesansowych wyraźnie wyróżnia się pięć fragmentów, które są
podobne pod względem technologicznym, a także ornamentacyjnym
i mogły wchodzić w skład jednego urządzenia grzewczego. W ich
dekoracji zastosowano wielobarwne polewy: białe, niebieskie,
żółte, fioletowe i zielone. Szkliwa naniesiono na powierzchnię
kafli z wielką precyzją, co dowodzi doskonałości warsztatu, zdumiewa
zwłaszcza staranność z jaką potraktowano małe elementy reliefu.
Szczególnie istotny
w rozważaniach nad konstrukcją pieca i jego programem ikonograficznym
jest fragment narożnego kafla płytowego (
fot.
1). Na otoku medalionu,
wpisanego w zbliżony do kwadratu kształt płytki licowej, umieszczono
napis w formie majuskuły, z którego zachowały się jedynie litery:
RICH (
fot. 2). Identyczne cechy liternictwa i kompozycji reliefu,
odnajdujemy na kaflu znalezionym podczas badań fosy miejskiej
w Poznaniu w wykopie instalacyjnym przy ul. Dominikańskiej,
Garbary i Wielkiej, najprawdopodobniej przy wyrobie obu kafli
użyto tej samej matrycy. W przypadku fragmentu z fosy zachowała
się większa
cześć napisu, który brzmi: HERZOG ○ HANS ' FRIDERICH,
w medalionie natomiast widoczny jest fragment głowy brodatego
mężczyzny w ujęciu z profilu
1. Jak można sądzić na kaflu umieszczono
wizerunek Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego (1503-1554) elektora
saskiego z dynastii Wettynów, znanej postaci reformacji, uczestnika
związku szmalkaldzkiego jednoczącego książąt
protestanckich.
Kafle z portretem Jana Fryderyka oprócz Saksonii znane są z
terenu Prus Królewskich, a także z obszaru Brandenburgii i Meklemburgii
2.
Pod względem kompozycyjnym kafle poznańskie łudząco przypominają
egzemplarz z
Malborka, gdzie w medalionie wpisanym w kwadrat
umieszczono imię i portret Anny Jagiellonki, królowej Czech
i Węgier, żony Ferdynanda I Habsburga
3. Podobieństwo dotyczy
również dekoracji roślinnej umieszczonej w narożnikach płytek
i zastosowania stylizowanych liści jako elementów tworzących
ramkę medalionu.
Druga część kafla narożnego z pałacu Górków
(
fot.1), pod względem metrycznym, stanowiła zapewne połowę szerokości
płytki z medalionem, świadczy o tym przede wszystkim umieszczenie
wizerunku kobiety tuż przy krawędzi, co podyktowane musiało być
brakiem miejsca. Z uwagi na fragmentaryczny stan zachowania płytki,
niewiele można powiedzieć na temat samego przedstawienia, widoczny
jest jedynie fragment głowy z charakterystyczną dla okresu renesansu
siatką podtrzymującą nisko upięty kok i część nakrycia głowy
w formie beretu. Być
może w bezpośrednim sąsiedztwie portretu
Jana Fryderyka umieszczono wizerunek jego żony Sybilli, obie
postaci znane są z kafli gdańskich i toruńskich
4. Zastosowanie
tego typu kafli narożnych, było istotne ze względu na konstrukcję
pieca, w którym wykorzystano mijany układ kafli w rzędach.
Podobieństwo
do znanych z okresu renesansu wizerunków wspomnianej wcześniej
Anny Jagiellonki odnajdujemy w figurce ceramicznej, w modelunku
której precyzyjnie odtworzono zarówno cechy anatomiczne, jak
i szczegóły bogatego stroju (
fot. 3). Ukształtowanie jej dolnej
części wskazuje, że stanowiła zwieńczenie większego elementu
ceramicznego, którego miejsce w bryle pieca trudno jednoznacznie
określić. Postać wystająca ponad górną krawędź płytki, znana
jest z wczesnorenesansowego wawelskiego kafla narożnego z tzw.
tarczownikiem, który podtrzymuje tarczę z herbem, natomiast figurka
kobieca w podobnej roli występuje
również na kaflu narożnym pieca
stojącego niegdyś w klasztorze Waldhausen w Austrii Górnej
5.
Kolejny kafel, najpewniej fryzowy, zdobiony jest wielobarwną
wicią roślinną z liśćmi akantu, która oplata maskę (
fot.
4).
Rzeczą godną odnotowania jest fakt, że identyczny motyw występuje
na portalu pałacu Górków z 1548 roku, tam wić roślinna stanowi
element rogu obfitości. Wykorzystanie identycznego ornamentu
na portalu i w zdobnictwie pieca nie mogło być przypadkowe i
dowodzi pewnej spójności koncepcji dekoratorskiej.
Inny kafel
z wielobarwną polewą zdobiony jest tzw. ślepym maswerkiem, a
jego
górna część przypomina krenelaż (
fot.
5), egzemplarze tego
typu, znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania
6.
Wszystkie
pozostałe kafle szesnastowieczne, które występują w prezentowanym
zbiorze, zdecydowanie odbiegają od wcześniej omówionych. Ich
zdobnictwo i wykonanie mieści się w ogólnych tendencjach charakterystycznych
dla poznańskiego kaflarstwa renesansowego. W ornamentyce odnajdujemy
popularne motywy; owoców granatu (
ryc. 6)
i wielopłatkowych rozet (
fot. 7), które
umieszczone
są w nachylonych do wnętrza szerokich ramkach, zdobionych łamaną
wstęgą
7.
Kafle te zachwycają starannością wykonania i wyrazistością reliefu.
Typ kafla z postacią tarczownika
podtrzymującego emblemat herbowy, reprezentowany jest przez dwa
fragmenty. W pierwszym przypadku w przedstawieniu głowy żubra
z kółkiem w nozdrzach odnajdujemy herb Wieniawa (
fot.
8). Drugi
kafel jest szczególnie interesujący, nie ze względu na przedstawioną
na nim postać tarczownika, ale z powodu zastosowania wysokiej
jakości białego
szkliwa, o wyjątkowo czystej barwie (
fot.
9).
Kafle herbowe z tarczownikami znane są zarówno z obszaru Polski,
jak i z terenu Włoch, Niemiec, Węgier czy Austrii
8.
Postać brodatego
mężczyzny w bogatym renesansowym stroju (
fot.
10) umieszczona
została na kaflu najprawdopodobniej niszowym, na co może wskazywać
łukowata krzywizna przekroju. Kafle niszowe są stosunkowo rzadko
spotykane na terenie Poznania, z literatury znane są egzemplarze
z
przedstawieniem zakonnika
9 oraz niestety zaginiony, kafel z
wyobrażeniem św. Doroty
10. Identyfikacja postaci na podstawie
zachowanego fragmentu nie jest możliwa, zwraca jednak uwagę jeden
intrygujący szczegół przedstawienia. Czy nad głową mężczyzny
widoczna jest aureola w postaci mandorli, czy może kapelusz?
Trudno nie wspomnieć
również o licznych, rejestrowanych w materiale ceramicznym fragmentach
kafli miskowych z polewą (
fot. 11,
fot.
12), a także nieszkliwionych,
które mogły wchodzić w skład urządzeń grzewczych o jednolitej
konstrukcji wzniesionej tylko z kafli naczyniowych, bądź co bardziej
prawdopodobne,
biorąc pod uwagę charakter budynku, wykorzystano je do budowy
nadstaw pieców, o dolnych skrzyniach ustawionych z kafli płytowych
11.
Rezydencja
została gruntownie przebudowana przez Andrzeja Górkę najprawdopodobniej
w latach 1545-1548
12. Podczas tych prac zapewne zadbano o konieczne
urządzenia grzewcze. Przedstawiony zbiór kafli dowodzi, że chętnie
w pomieszczeniach stosowano piece kaflowe. Szczególne miejsce
w wyposażeniu jednego z głównych pomieszczeń pałacu musiał zajmować
wielobarwny, reprezentacyjny piec, o bogatej treści ikonograficznej.
Wykorzystanie wizerunków władców protestanckich i katolickich
miało, podobnie jak w przypadku pieca z
gdańskiego Dworu Artusa,
przesłanie propagandowe i wpisywało się w postawy polityczne
i religijne Andrzeja Górki
13.
Jak można sądzić nieprzypadkowe są,
zauważalne zwłaszcza na przykładzie egzemplarza z medalionem,
podobieństwa do kafli z Prus Królewskich. Andrzej Górka pozostawał
w bliskich stosunkach z księciem Albrechtem Hohenzollernem, stąd
kontakty te mogły zaowocować pewnymi konkretnymi rozwiązaniami
przy przebudowie i wyposażeniu poznańskiej rezydencji.
KAFLE Z KLASZTORU DOMINIKANEK
W roku 1605 pałac Górków stał się
siedzibą klasztoru Benedyktynek
chełmińskich, które od razu
zaczęły go przebudowywać i dostosowywać do swoich potrzeb
14,
zapewne w tym czasie doszło również do wymiany urządzeń grzewczych. Zachowały
się bowiem typowe dla siedemnastowiecznej poznańskiej produkcji kaflarskiej,
szkliwione kafle o barwie zielonej, zdobione kwiatami goździków i tulipanów
(
fot. 13). Na szczególną uwagę zasługuje fragment piecowego fryzu z małym
herbem Poznania w postaci skrzyżowanych kluczy (
fot.
14), który
dodatkowo wzbogacono umieszczoną nad nim koroną, wskazująca na
królewski charakter miasta. Tarcza herbowa
podtrzymywana jest przez stojącego na tylnych łapach lwa
15.
Pierwotnie po drugiej stronie herbu, niejako w
zwierciadlanym
odbiciu, również musiało znajdować się identyczne przedstawienie
zwierzęce
16.
Zaprezentowany
zbiór kafli jakkolwiek niewielki pod względem liczebnym to stanowi
ciekawy przyczynek do poznania bogatej historii pałacu Górków,
a zarazem jest cennym źródłem do badań nad poznańskim kaflarstwem.
fot. 1 |
fot.2 |
fot. 3 |
fot. 4 |
fot. 5 |
fot. 6 |
fot. 7 |
fot. 8 |
fot. 9 |
fot. 10 |
fot. 11 |
fot. 12 |
fot. 13 |
fot. 14 |
Przypisy:
1P. Wawrzyniak
Kafle w zbiorach byłej Pracowni
Naukowo-Badawczej PKZ Sp. zo.o. w Poznaniu, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, nr 6, 2003, s.
208, ryc. 16:2.
2R. Kamiński,
Alegoria-Religia-Władza. Renesansowe
kafle stargardzkie i ich wzory ikonograficzne, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy-
Podobieństwa-Różnice, Białystok 2007, s. 77-78.
3E. Kilarska, M. Kilarski,
Die ofenkacheln aus
dem gebiet des ehemaligen Königlichen Preussen XV-XVII w., Malbork.
4E. Kilarska, M. Kilarski,
Kafle z terenu Prus
Królewskich, [w:] Kafle gotyckie i
renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993, s. 95.
5M. Piątkiewicz-Dereniowa,
Kafle wawelskie z
okresu wczesnego renesansu, [w:]
Studia do dziejów Wawelu, t. II, s. 321-322, fig. 30, 33.
6P. Wawrzyniak,
Kafle piecowe..., s. 198, ryc. 8: 4, M. Gumowski,
Kafle
średniowieczne w zbiorach Muzeum Wielkopolskiego, Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, t. III, 1928, tabl. XII: 2. Kafle takie znajdują się także w Zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i pochodzą z badań na ulicy Szewskiej (K. Przewoźna,
Badania
wykopaliskowe w Poznaniu przy ulicy Szewskiej 17/18, w roku 1960, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. XXII, s.
172-183, tabl. II: 12) i na Wzgórzu św. Wojciecha (badania Z. Karolczaka).
7Identyczne lub podobne kafle znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania np. z Ostrowa Tumskiego (M. Dąbrowska,
Kafle
i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i materiały z historii kultury materialnej, t. LVIII, 1987, il. 142, 143.) czy ulicy Żydowskiej 11 (P. Wawrzyniak
O
kaflach i piecach w poznańskich domach, Kronika Miasta Poznania 1999/4, s. 46, ryc. 4, s. 46, ryc.5).
8M. Piątkiewicz-Dereniowa,
Kafle wawelskie..., s. 321-322.
9P. Wawrzyniak,
O kaflach i piecach..., s. 44.
10M. Gumowski,
Kafle średniowieczne..., tabl. IX: 24. Gumowski określił postać jako św. Gertrudę, atrybuty świętej: kosz i róże wskazują jednak na osobę św.
Doroty.
11Istnienie tego typu pieców w renesansowym Poznaniu potwierdzają badania archeologiczne, patrz: P Wawrzyniak,
Kafle
piecowe w zbiorach..., s. 201. W zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajdują się kafle płytowe i miskowe w tym narożne, a także bielone fugi pochodzące z urządzenia grzewczego, którego bryła oparta została na wykorzystaniu dwóch, odmiennych typów kafli (badania ratownicze K. Dębskiej-Luty i Z. Karolczaka w kamienicy przy ulicy Żydowskiej 23 przeprowadzone w
roku 1993)
12T. Jakimowicz,
Pałac Górkow w Poznaniu, Poznań 1998, s. 27.
13W. Dworzaczek,
Górka Andrzej h. Łodzia,[ w:] Polski słownik biograficzny, t. VIII,
Wrocław 1959-1960, s. 401-405.
14T. Jakimowicz,
Pałac Górków..., s. 83-84.
15Identyczny kafel znany jest z badań na ulicy Wodnej w Poznaniu, patrz: T. Sawicki,
Kafle
piecowe z badań na ulicy Wodnej 13 (Brama Wodna), Poznań 1992, tabl. II: 4
(maszynopis w Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu).
16Siedemnastowieczne kafle fryzowe z wyobrażeniami herbowymi i zwierzętami w roli trzymaczy tarczy znane są z badań w Nowym Mieście nad Wartą i ulicy Masztalarskiej w Poznaniu. R.Grygiel,
Doliwowie
z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje
rezydencji i jej właściciele, Łódź 1996, s. 189, ryc. 143: 3, K. Zisopulu-Bleja,
Kafle
piecowe, [w:] Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych przy budowie nowej strażnicy na terenie Straży Pożarnej przy ulicy Masztalarskiej 3 w Poznaniu, cz. 1, analiza archeologiczna, s. 56-67, Poznań 2003, (maszynopis w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu).