Publikacje




Kateriny Zisopulu-Bleja

Kafle z badań wykopaliskowych na terenie Pałacu Górków w Poznaniu




        Prezentowany zbiór kafli pozyskano podczas badań na dziedzińcu i w krużgankach pałacu Górków, przeprowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu w latach 2000-2002, pracami kierował Zbigniew Karolczak.
       Zmienne losy pałacu spowodowały, że z wyposażenia wnętrz, zarówno renesansowej rezydencji rodu Górków, jak i okresu kiedy budynek użytkowały benedyktynki, zachowały się nieliczne zabytki, w tym omawiane kafle piecowe. Na ich podstawie można starać się odtworzyć wygląd urządzeń grzewczych, które oprócz czysto użytkowej funkcji, stanowiły ważny element dekoracyjny, istotny dla wystroju wnętrza i dostosowany zapewne do charakteru pomieszczeń.

KAFLE Z REZYDENCJI GÓRKÓW
       W grupie kafli renesansowych wyraźnie wyróżnia się pięć fragmentów, które są podobne pod względem technologicznym, a także ornamentacyjnym i mogły wchodzić w skład jednego urządzenia grzewczego. W ich dekoracji zastosowano wielobarwne polewy: białe, niebieskie, żółte, fioletowe i zielone. Szkliwa naniesiono na powierzchnię kafli z wielką precyzją, co dowodzi doskonałości warsztatu, zdumiewa zwłaszcza staranność z jaką potraktowano małe elementy reliefu.
       Szczególnie istotny w rozważaniach nad konstrukcją pieca i jego programem ikonograficznym jest fragment narożnego kafla płytowego (fot. 1). Na otoku medalionu, wpisanego w zbliżony do kwadratu kształt płytki licowej, umieszczono napis w formie majuskuły, z którego zachowały się jedynie litery: RICH (fot. 2). Identyczne cechy liternictwa i kompozycji reliefu, odnajdujemy na kaflu znalezionym podczas badań fosy miejskiej w Poznaniu w wykopie instalacyjnym przy ul. Dominikańskiej, Garbary i Wielkiej, najprawdopodobniej przy wyrobie obu kafli użyto tej samej matrycy. W przypadku fragmentu z fosy zachowała się większa cześć napisu, który brzmi: HERZOG ○ HANS ' FRIDERICH, w medalionie natomiast widoczny jest fragment głowy brodatego mężczyzny w ujęciu z profilu1. Jak można sądzić na kaflu umieszczono wizerunek Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego (1503-1554) elektora saskiego z dynastii Wettynów, znanej postaci reformacji, uczestnika związku szmalkaldzkiego jednoczącego książąt protestanckich. Kafle z portretem Jana Fryderyka oprócz Saksonii znane są z terenu Prus Królewskich, a także z obszaru Brandenburgii i Meklemburgii2. Pod względem kompozycyjnym kafle poznańskie łudząco przypominają egzemplarz z Malborka, gdzie w medalionie wpisanym w kwadrat umieszczono imię i portret Anny Jagiellonki, królowej Czech i Węgier, żony Ferdynanda I Habsburga3. Podobieństwo dotyczy również dekoracji roślinnej umieszczonej w narożnikach płytek i zastosowania stylizowanych liści jako elementów tworzących ramkę medalionu.
        Druga część kafla narożnego z pałacu Górków (fot.1), pod względem metrycznym, stanowiła zapewne połowę szerokości płytki z medalionem, świadczy o tym przede wszystkim umieszczenie wizerunku kobiety tuż przy krawędzi, co podyktowane musiało być brakiem miejsca. Z uwagi na fragmentaryczny stan zachowania płytki, niewiele można powiedzieć na temat samego przedstawienia, widoczny jest jedynie fragment głowy z charakterystyczną dla okresu renesansu siatką podtrzymującą nisko upięty kok i część nakrycia głowy w formie beretu. Być może w bezpośrednim sąsiedztwie portretu Jana Fryderyka umieszczono wizerunek jego żony Sybilli, obie postaci znane są z kafli gdańskich i toruńskich4. Zastosowanie tego typu kafli narożnych, było istotne ze względu na konstrukcję pieca, w którym wykorzystano mijany układ kafli w rzędach.
        Podobieństwo do znanych z okresu renesansu wizerunków wspomnianej wcześniej Anny Jagiellonki odnajdujemy w figurce ceramicznej, w modelunku której precyzyjnie odtworzono zarówno cechy anatomiczne, jak i szczegóły bogatego stroju (fot. 3). Ukształtowanie jej dolnej części wskazuje, że stanowiła zwieńczenie większego elementu ceramicznego, którego miejsce w bryle pieca trudno jednoznacznie określić. Postać wystająca ponad górną krawędź płytki, znana jest z wczesnorenesansowego wawelskiego kafla narożnego z tzw. tarczownikiem, który podtrzymuje tarczę z herbem, natomiast figurka kobieca w podobnej roli występuje również na kaflu narożnym pieca stojącego niegdyś w klasztorze Waldhausen w Austrii Górnej5.
       Kolejny kafel, najpewniej fryzowy, zdobiony jest wielobarwną wicią roślinną z liśćmi akantu, która oplata maskę (fot. 4). Rzeczą godną odnotowania jest fakt, że identyczny motyw występuje na portalu pałacu Górków z 1548 roku, tam wić roślinna stanowi element rogu obfitości. Wykorzystanie identycznego ornamentu na portalu i w zdobnictwie pieca nie mogło być przypadkowe i dowodzi pewnej spójności koncepcji dekoratorskiej.
        Inny kafel z wielobarwną polewą zdobiony jest tzw. ślepym maswerkiem, a jego górna część przypomina krenelaż (fot. 5), egzemplarze tego typu, znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania6.
        Wszystkie pozostałe kafle szesnastowieczne, które występują w prezentowanym zbiorze, zdecydowanie odbiegają od wcześniej omówionych. Ich zdobnictwo i wykonanie mieści się w ogólnych tendencjach charakterystycznych dla poznańskiego kaflarstwa renesansowego. W ornamentyce odnajdujemy popularne motywy; owoców granatu (ryc. 6) i wielopłatkowych rozet (fot. 7), które umieszczone są w nachylonych do wnętrza szerokich ramkach, zdobionych łamaną wstęgą7. Kafle te zachwycają starannością wykonania i wyrazistością reliefu.
        Typ kafla z postacią tarczownika podtrzymującego emblemat herbowy, reprezentowany jest przez dwa fragmenty. W pierwszym przypadku w przedstawieniu głowy żubra z kółkiem w nozdrzach odnajdujemy herb Wieniawa (fot. 8). Drugi kafel jest szczególnie interesujący, nie ze względu na przedstawioną na nim postać tarczownika, ale z powodu zastosowania wysokiej jakości białego szkliwa, o wyjątkowo czystej barwie (fot. 9). Kafle herbowe z tarczownikami znane są zarówno z obszaru Polski, jak i z terenu Włoch, Niemiec, Węgier czy Austrii8.
        Postać brodatego mężczyzny w bogatym renesansowym stroju (fot. 10) umieszczona została na kaflu najprawdopodobniej niszowym, na co może wskazywać łukowata krzywizna przekroju. Kafle niszowe są stosunkowo rzadko spotykane na terenie Poznania, z literatury znane są egzemplarze z przedstawieniem zakonnika9 oraz niestety zaginiony, kafel z wyobrażeniem św. Doroty10. Identyfikacja postaci na podstawie zachowanego fragmentu nie jest możliwa, zwraca jednak uwagę jeden intrygujący szczegół przedstawienia. Czy nad głową mężczyzny widoczna jest aureola w postaci mandorli, czy może kapelusz?
       Trudno nie wspomnieć również o licznych, rejestrowanych w materiale ceramicznym fragmentach kafli miskowych z polewą (fot. 11, fot. 12), a także nieszkliwionych, które mogły wchodzić w skład urządzeń grzewczych o jednolitej konstrukcji wzniesionej tylko z kafli naczyniowych, bądź co bardziej prawdopodobne, biorąc pod uwagę charakter budynku, wykorzystano je do budowy nadstaw pieców, o dolnych skrzyniach ustawionych z kafli płytowych11.
        Rezydencja została gruntownie przebudowana przez Andrzeja Górkę najprawdopodobniej w latach 1545-154812. Podczas tych prac zapewne zadbano o konieczne urządzenia grzewcze. Przedstawiony zbiór kafli dowodzi, że chętnie w pomieszczeniach stosowano piece kaflowe. Szczególne miejsce w wyposażeniu jednego z głównych pomieszczeń pałacu musiał zajmować wielobarwny, reprezentacyjny piec, o bogatej treści ikonograficznej. Wykorzystanie wizerunków władców protestanckich i katolickich miało, podobnie jak w przypadku pieca z gdańskiego Dworu Artusa, przesłanie propagandowe i wpisywało się w postawy polityczne i religijne Andrzeja Górki13.
        Jak można sądzić nieprzypadkowe są, zauważalne zwłaszcza na przykładzie egzemplarza z medalionem, podobieństwa do kafli z Prus Królewskich. Andrzej Górka pozostawał w bliskich stosunkach z księciem Albrechtem Hohenzollernem, stąd kontakty te mogły zaowocować pewnymi konkretnymi rozwiązaniami przy przebudowie i wyposażeniu poznańskiej rezydencji.

KAFLE Z KLASZTORU DOMINIKANEK
       W roku 1605 pałac Górków stał się siedzibą klasztoru Benedyktynek chełmińskich, które od razu zaczęły go przebudowywać i dostosowywać do swoich potrzeb14, zapewne w tym czasie doszło również do wymiany urządzeń grzewczych. Zachowały się bowiem typowe dla siedemnastowiecznej poznańskiej produkcji kaflarskiej, szkliwione kafle o barwie zielonej, zdobione kwiatami goździków i tulipanów (fot. 13). Na szczególną uwagę zasługuje fragment piecowego fryzu z małym herbem Poznania w postaci skrzyżowanych kluczy (fot. 14), który dodatkowo wzbogacono umieszczoną nad nim koroną, wskazująca na królewski charakter miasta. Tarcza herbowa podtrzymywana jest przez stojącego na tylnych łapach lwa15. Pierwotnie po drugiej stronie herbu, niejako w zwierciadlanym odbiciu, również musiało znajdować się identyczne przedstawienie zwierzęce16.
        Zaprezentowany zbiór kafli jakkolwiek niewielki pod względem liczebnym to stanowi ciekawy przyczynek do poznania bogatej historii pałacu Górków, a zarazem jest cennym źródłem do badań nad poznańskim kaflarstwem.



 fot. 1

 fot.2

 fot. 3

 fot. 4

 fot. 5

 fot. 6

 fot. 7

 fot. 8

 fot. 9

 fot. 10

 fot. 11

 fot. 12

 fot. 13

 fot. 14



Przypisy:

1P. Wawrzyniak Kafle w zbiorach byłej Pracowni Naukowo-Badawczej PKZ Sp. zo.o. w Poznaniu, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, nr 6, 2003, s. 208, ryc. 16:2.
2R. Kamiński, Alegoria-Religia-Władza. Renesansowe kafle stargardzkie i ich wzory ikonograficzne, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy-Podobieństwa-Różnice, Białystok 2007, s. 77-78.
3E. Kilarska, M. Kilarski, Die ofenkacheln aus dem gebiet des ehemaligen Königlichen Preussen XV-XVII w., Malbork.
4E. Kilarska, M. Kilarski, Kafle z terenu Prus Królewskich, [w:] Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993, s. 95.
5M. Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie z okresu wczesnego renesansu, [w:] Studia do dziejów Wawelu, t. II, s. 321-322, fig. 30, 33.
6P. Wawrzyniak, Kafle piecowe..., s. 198, ryc. 8: 4, M. Gumowski, Kafle średniowieczne w zbiorach Muzeum Wielkopolskiego, Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, t. III, 1928, tabl. XII: 2. Kafle takie znajdują się także w Zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i pochodzą z badań na ulicy Szewskiej (K. Przewoźna, Badania wykopaliskowe w Poznaniu przy ulicy Szewskiej 17/18, w roku 1960, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. XXII, s. 172-183, tabl. II: 12) i na Wzgórzu św. Wojciecha (badania Z. Karolczaka).
7Identyczne lub podobne kafle znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania np. z Ostrowa Tumskiego (M. Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i materiały z historii kultury materialnej, t. LVIII, 1987, il. 142, 143.) czy ulicy Żydowskiej 11 (P. Wawrzyniak O kaflach i piecach w poznańskich domach, Kronika Miasta Poznania 1999/4, s. 46, ryc. 4, s. 46, ryc.5).
8M. Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie..., s. 321-322.
9P. Wawrzyniak, O kaflach i piecach..., s. 44.
10M. Gumowski, Kafle średniowieczne..., tabl. IX: 24. Gumowski określił postać jako św. Gertrudę, atrybuty świętej: kosz i róże wskazują jednak na osobę św. Doroty.
11Istnienie tego typu pieców w renesansowym Poznaniu potwierdzają badania archeologiczne, patrz: P Wawrzyniak, Kafle piecowe w zbiorach..., s. 201. W zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajdują się kafle płytowe i miskowe w tym narożne, a także bielone fugi pochodzące z urządzenia grzewczego, którego bryła oparta została na wykorzystaniu dwóch, odmiennych typów kafli (badania ratownicze K. Dębskiej-Luty i Z. Karolczaka w kamienicy przy ulicy Żydowskiej 23 przeprowadzone w roku 1993)
12T. Jakimowicz, Pałac Górkow w Poznaniu, Poznań 1998, s. 27.
13W. Dworzaczek, Górka Andrzej h. Łodzia,[ w:] Polski słownik biograficzny, t. VIII, Wrocław 1959-1960, s. 401-405.
14T. Jakimowicz, Pałac Górków..., s. 83-84.
15Identyczny kafel znany jest z badań na ulicy Wodnej w Poznaniu, patrz: T. Sawicki, Kafle piecowe z badań na ulicy Wodnej 13 (Brama Wodna), Poznań 1992, tabl. II: 4 (maszynopis w Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu).
16Siedemnastowieczne kafle fryzowe z wyobrażeniami herbowymi i zwierzętami w roli trzymaczy tarczy znane są z badań w Nowym Mieście nad Wartą i ulicy Masztalarskiej w Poznaniu. R.Grygiel, Doliwowie z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje rezydencji i jej właściciele, Łódź 1996, s. 189, ryc. 143: 3, K. Zisopulu-Bleja, Kafle piecowe, [w:] Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych przy budowie nowej strażnicy na terenie Straży Pożarnej przy ulicy Masztalarskiej 3 w Poznaniu, cz. 1, analiza archeologiczna, s. 56-67, Poznań 2003, (maszynopis w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu).




do góry

 
© Muzeum Archeologiczne w Poznaniu