|
Rotunda pw. św. Piotra w Łeknie
|
W
wyniku badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w
łekneńskim kompleksie osadniczym 1
odsłonięto kilka sakralnych obiektów architektonicznych.
Kościoły w tym kompleksie
powstawały w okresie od ok. przełomu X/XI lub pocz. XI do I poł.
XV wieku. W układzie chronologicznym na stanowiskach Ł3, T22,
Ł1 i Ł19 od wczesnego średniowiecza funkcjonowało łącznie 9 kościołów,
tzn.: od przełomu X/XI lub pocz. XI do poł. XII funkcjonował jeden
kościół (rotunda), od poł. XII do I poł. XIII wieku - jeden (kościół
klasztorny cystersów - oratorium faza A1), od ok. I poł. XIII
do ostatniej ćwierci XIV- pocz. XV wieku - trzy (kościół klasztorny
cystersów - faza A2 i A2-2, kościół Tarnowo I, kościół Łekno wieś
I), od ostatniej ćwierci XIV do ok. poł. XV wieku - trzy (Tarnowo
II, Łekno wieś I, Łekno Klasztorek - kaplica cmentarna), od ok.
poł. XV do pocz. XVI wieku - cztery (Tarnowo II, Łekno wieś II,
Łekno osada "Prawo Polskie", Łekno Klasztorek - kaplica cmentarna),
od ok. pocz. XVII do 1828 roku - trzy (Tarnowo II, Łekno wieś
II, Łekno osada "Prawo Polskie"), od 1828 do czasów współczesnych
- dwa (Tarnowo II, Łekno wieś II).
Najstarszym obiektem
architektonicznym w tym mikroregionie jest romańska rotunda pw.
św. Piotra. |
Romańska rotunda pw. św. Piotra. |
Rotundę
w Łeknie wybudowano w północno - wschodniej części grodu 2
, przy wałach. Odkryto ją w 1983 roku i badano wykopaliskowo do
1985 roku. Jest to romański, orientowany obiekt typu prostego
(nawa poprzedzona od wschodu półokrągła apsydą). Obok Giecza i
Ostrowa Lednickiego koło Gniezna była i jest ona jak dotychczas
trzecim, jednoznacznie zweryfikowanym tego typu obiektem w Wielkopolsce
i jednym z pierwszych na ziemiach polskich. Jej długość (nawa
z poprzedzającą do wschodu apsydą) wynosi ok. 12 m. Średnica wnętrza
nawy ok. 6,8 m, średnica zewnętrzna ok. 9 m; średnica wewnętrzna
apsydy ok. 3,6 m, a jej średnica zewnętrzna ok. 5,6 m. Pod względem
wymiarów jest ona zbliżona do rotundy w Cieszynie, rotundy pw.
św. Benedykta w Krakowie-Podgórzu, w Płocku II, Stroni i Wiślicy.
Jej fundamenty zostały wkopane w warstwy majdanowe grodu. Wykonano
je z otoczaków gnejsowo-granitowych, z niewielkim udziałem innych
typów skał; łączono je na dziko różową zaprawą z gipsu jastrychowego
(anhydrytowego). Ich wysokość wynosi ok. 90 cm, szerokość waha
się w granicach od ok. 1-1,25 m. Oprócz fundamentów odsłonięto
także relikty części naziemnej. Ich stan zachowania jest jednak
bardzo nierównomierny, choć w porównaniu z innymi tego typu obiektami
dobry. W części północno-zachodniej zachowały się one na wysokość
ok. 16 cm, a w części północnej i północno-wschodniej na ok. 56
cm. Mury zostały wykonane z jednolitego, eratycznego materiału
skalnego, jakim był kwarcytowy piaskowiec jotnicki o barwie fioletowej
i różowo-fioletowej. Łupane płytki piaskowcowe były układane w
murach w wątku opus emplektum. Zewnętrzne lica miały średnio szerokość
ok. 30 cm, natomiast wnętrze, jądro muru, wypełniono otoczakami
i wrzucanymi na dziko płytkami. Spoiwem, za pomocą którego je
łączono, podobnie jak w fundamencie, był gips jastrychowy. We
wnętrzu tego obiektu odsłonięto fragmenty posadzki i stopień ołtarzowy.
Posadzka zachowała się na powierzchni ok. 2m 2.
Dodatkowym elementem konstrukcyjnym związanym z rotundą był dostawiony
od północy fundament o szerokości od 53 do 62 cm. Jego grubość
wynosiła ok. 20 cm. Według szczegółowych badań archeologicznych,
architektonicznych i geotechnicznych stwierdzono, że miał on zabezpieczać
rotundę przed destrukcją, albowiem cała północna jej część w wyniku
posadowienia jej na wcześniejszych obiektach osadniczych (ziemianki)
miała zachwianą stateczność. W wyniku utraty nośności podłoża
nastąpiło powolne osiadanie fundamentów i murów.
Czas jej powstania w
oparciu o cechy konstrukcyjne i stylistyczne określano na ok.
poł. XI wieku. Celem uwiarygodnienia i weryfikacji tego datowania
podjęto próbę określenia czasu jej powstania przez datowanie zapraw
metodą 14C AMS. W wyniku uzyskanych
danych na obecnym etapie badań stwierdzić można, że romańska rotunda
pw. św. Piotra powstała najprawdopodobniej na przełomie X/XI lub
na początku XI wieku. Analizując rozłożenie prawdopodobieństwa
kalibrowanych dat 14C w diagramach
radiowęglowych wielce prawdopodobne jest, że czas jej powstania
przypada na początek XI wieku - może ok. 1000-1002/3 roku (?).
Rotunda łekneńska nosiła
najprawdopodobniej wezwanie św. Piotra. Pośrednio o tym wnosić
możemy na podstawie zachowania ciągłości miejsca świętego między
strefą prezbiterialną rotundy, a pierwszym kościołem cysterskim
(oratorium), który jak wynika z dokumentu fundacyjnego dla klasztoru
cystersów nosił wezwanie NMP i św. Piotra (później Piotra i Pawła).
Wezwanie NMP, jak wiadomo było podstawowym wezwaniem kościołów
cysterskich i ich opactw; drugie patrocinium zaś, co występuje
w bardzo wielu tego typu przypadkach, stanowiło kontynuację wezwania
z pierwszego kościoła, tj. w tym wypadku św. Piotra. Tak więc
to ostatnie patrocinium nosiła rotunda w Łeknie.
W początkach rozbicia
dzielnicowego, po 1138 roku gród łekneński stracił swą pierwotną
funkcję. W jakim stanie była wówczas rotunda dokładnie nie wiemy.
Faktem jednak jest, że w I poł. XII wieku, po śmierci ojca, gród
z rotundą otrzymał jako "ojcowiznę" Zbylut z rodu Pałuków, który
lokował tam klasztor cystersów. Na reliktach rotundy wybudowano
zaś pierwszy kościół cysterski - oratorium.
Rotunda łekneńska była
kościołem możnowładczym. W XI wieku była najdalej na północ wysuniętym
obiektem sakralnym w Wielkopolsce. Odegrała bardzo ważną rolę
w rozprzestrzenianiu i ugruntowaniu chrześcijaństwa na tym terytorium,
promieniując jednocześnie na tereny ościenne. Można przypuszczać,
że obiekt ten, co potem od pocz. XIII wieku znalazło odbicie w
działalności cystersów, stanowił bardzo ważny punkt sakralny dla
chrystianizacji północno-wschodnich terenów ziem polskich - szczególnie
Prus, czemu początek dał św. Wojciech. W pewien sposób taki charakter
tego obiektu wydaje się określać m.in. jego wezwanie. Na jej miejscu
z zachowaniem miejsca świętego ok. poł. XII wieku postawiono następnie
kościół cysterski, którego dzieje wychodzą poza ramy niniejszych
rozważań. |
Przypisy
1Na
temat zasięgu łekneńskiego kompleksu osadniczego (Łekno, Tarnowo
Pałuckie i Wągrowiec, wg nowego stanu prawnego z 1999 roku, położone
są w gminie Wągrowiec, woj. wielkopolskie) patrz m.in. A.M. Wyrwa,
Założenia programowe strefy krajobrazu chronionego, skansenów
i rezerwatu w łekneńskim kompleksie osadniczym, SMDP, Poznań
2000, t. III, s. 565-583.
2Gród
w Łeknie położony jest obecnie w granicach administracyjnych wsi
Tarnowo Pałuckie, na zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego; pierwotnie,
poczynając od pierwszych zapisów źródłowych (patrz Kodeks Dyplomatyczny
Wielkopolski, Poznań 1877, t. I [dalej KDW], tu KDW I, nr
7 - de Lecna oraz nr 18 - Lokna i nn), określa się
go jako gród w Łeknie; szerzej na temat zmian administracyjnych
granic w łekneńskim kompleksie osadniczym patrz m.in. A.M. Wyrwa,
Badania archeologiczno-architektoniczne w łekneńskim kompleksie
osadniczym w świetle najnowszych badań, w: Osadnictwo i architektura
ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko,
Z. Świechowski, Warszawa 2000, s. 109-138, fot. 1-5 - tam dalsza
literatura |
|