sds

Arkadiusz Marciniak

Niedoceniany potencjał poznawczy zwierzęcych szczątków kostnych. Perspektywa archeologiczna.

Wprowadzenie

Archeozoologia, stając się samodzielną dyscypliną, wypracowała precyzyjne narzędzia badawcze umożliwiające szczegółową analizę zwierzęcych szczątków kostnych pochodzących z kontekstów archeologicznych. Do powszechnie stosowanego przez nią pakietu metod należy identyfikacja makroskopowa i mikroskopowa, której celem jest określenie przynależności gatunkowej badanych szczątków kostnych, w tym odróżnienie szczątków zwierząt udomowionych od ich dzikich przodków; następnie identyfikacja anatomiczna mająca na celu określenie części szkieletu, z której pochodzi fragment kostny, jak również określenie wieku i płci zabijanego zwierzęcia a tam gdzie to możliwe, określenie sezonu zabicia zwierzęcia. Ważnym elementem metodyki archeozoologicznej jest ocena wielkości zwierzęcia, jego budowy w celu określenia typu morfologicznego, jak również rozpoznanie zmian patologicznych oraz śladów znajdujących się na kościach (np. Lasota-Moskalewska 1997).

Deklarowanymi celami poznawczymi archeozoologii jest badanie roli i znaczenia zwierząt w rozwoju kulturowym człowieka oraz określenie wpływu człowieka na cechy biologiczne zwierząt udomowionych. Obydwa cele stanowią równouprawnione pola zainteresowań a ich realizacja jest możliwa dzięki kompleksowej analizie zwierzęcych szczątków kostnych pochodzących ze stanowisk archeologicznych. Ze zrozumiałych względów archeologa interesuje w szczególności pierwszy z wymienionych tutaj sposobów interpretacji materiałów faunistycznych. Nawet pobieżna analiza literatury przedmiotu wskazuje jednak, że korzystanie z tej kategorii źródeł, w tradycji archeologii środkowoeuropejskiej, jest bardzo jednostronne i mało efektywne biorąc pod uwagę ich potencjał poznawczy. Przyczyny takiego stanu rzeczy upatrywałbym w dwóch czynnikach. Jednym z nich jest wpływ tradycji teoretycznej dominującej w archeologii w okresie, w którym archeozoologia kształtowała się jako samodzielna dyscyplina badawcza. Było to okres bezwzględnej dominacji szkoły kulturowo-historycznej wraz z sięgającym ewolucjonizmu linearnym postrzeganiem rozwoju człowieka i jego kultury. Po drugie, w tej tradycji badawczej zwierzęce szczątki kostne jako pozostałości przyrodnicze określano nieomal wyłącznie przez pryzmat ich przydatności do rozpoznania sfery ekonomicznej społeczności pradziejowych, w szczególności diety. W rezultacie, na poziomie aplikacji analiz materiałów faunistycznych w procesie badawczym w archeologii, (co nie zawsze pozostawało w zgodności z celami deklarowanymi przez samych archeozoologów) przyjęło się powszechnie, że metody ilościowego opisu zwierzęcych szczątków kostnych, dostarczają wiarygodnych szacunków dotyczących relatywnego udziału poszczególnych gatunków zwierząt w stadzie eksploatowanym i konsumowanym przez grupę pradziejową. W dalszej kolejności wykorzystywano te szacunki do analiz porównawczych o charakterze syntetyzującym, głównie w perspektywie diachronicznej, w mniejszym stopniu w synchronicznej. Obserwowaną zmienność owych proporcji w materiale kostnym wyjaśniano nieomal wyłącznie poprzez zmiany w profilu gospodarki hodowlanej w relacji do zmiennych warunków środowiskowych a bez mała jedynym celem tych badań była rekonstrukcja strategii hodowlanej grupy uzupełniana oszacowaniem udziału produktów zwierzęcych w diecie. W praktyce tej utrwaliło się, że najważniejszym celem archeozoologii była rekonstrukcja struktury pogłowia (w oparciu o analizę szczątków osadowych) a jedynym poziomem organizacji społecznej do której odnoszono te wyniki była społeczność (populacja) pradziejowa, w niejasny sposób kryjąca się za wyróżnianymi kulturami archeologicznymi. Uznano również, że przedmiot badań - zwierzęce szczątki kostne jako źródła przyrodnicze, przesądza, że ich analiza i interpretacja znajdują się w domenie zainteresowań przyrodników oraz że należy je wyjaśniać na płaszczyźnie teoretycznej oferowanej przez nauki przyrodnicze. W praktyce oznaczało to, że przyrodoznawstwo jest jedyną płaszczyzną na której można rozpatrywać specyficznie kulturowe relacje pomiędzy człowiekiem a zwierzętami.

Przykład ten pokazuje jak w praktyce badawczej realizowane jest podejście redukcjonistyczne, w nieunikniony sposób prowadzące do jednostronnych ujęć. Ta jednostronność sprawia, że każdy redukcjonizm poznawczy jest postawą badawczą charakteryzującą się nieuniknionymi słabościami. Dotyczy to zarówno redukcjonizmu przyrodniczego jak i humanistycznego. W pierwszym przypadku głosi się postulat zastosowania jednej teorii biologicznej, która rości sobie pretensje bycia uniwersalnym narzędziem heurystycznym mającym służyć do wyjaśnienia zachowań człowieka i jego kultury. Tymczasem przyrodoznawczy wymiar działań człowieka nie jest w żaden sposób wystarczający do kompleksowego rozpoznania różnorodności zachowań społecznych, gospodarczych i ideologicznych pradziejowych społeczności ludzkich. Struktur motywacyjnych i woli nie można redukować do przyrodoznawstwa. Podobnie, za niedopuszczalną należy uznać chęć zredukowania bogactwa życia biokulturowego człowieka wyłącznie do współczynnika humanistycznego (podobne uwagi przedstawia Schiffer (1996) w odniesieniu do archeologii behawioralnej i ewolucjonistycznej). Jedną z przyczyn przyjmowania postawy redukcjonistycznej jest nierozpoznawanie poziomów organizacji zjawisk społecznych i przyrodniczych w odniesieniu do społeczności pradziejowych. Należy oczekiwać, że w sytuacji w której poziomy te zostaną explicite nazwane i rozdzielone dla celów analitycznych, możliwe stanie się zastosowanie odpowiedniego aparatu badawczego dla każdego z nich a ich jednoczesne wykorzystanie gwarantuje w rezultacie znaczny stopień komplementarności ujęć.

Chciałbym postawić w tym miejscu tezę, że różnice pomiędzy humanistycznym a przyrodniczym punktem widzenia w badaniach pradziejowych nie polegają na odmiennym przedmiocie badań (patrz również Topolski 1998). Oznacza to, że na ów przedmiot można spojrzeć zarówno z przyrodniczego jak i z humanistycznego punktu widzenia. Różnice pomiędzy tymi dwiema perspektywami można natomiast najkrócej przedstawić charakteryzując pytania badawcze jakie sobie one stawiają. I tak w perspektywie przyrodoznawczej stawia się zwykle pytania Jak? (powstało, wykształciło się, rozwijało się, upadło, etc.), podczas gdy perspektywa humanistyczna interesuje się pytaniami Dlaczego? W pierwszym wypadku w odpowiedzi podaje się zestaw czynników (i ich hierarchizację), które ukonstytuowały stan badanego przedmiotu. W drugiej perspektywie wskazuje się na motywacje, działania, sposoby podejmowania decyzji i ich sankcjonowanie, potrzeby i społeczne warunki, które je kształtują, etc.

Narracja prahistoryczna powinna łączyć te dwa komplementarne względem siebie punkty widzenia. W odniesieniu do archeologii można wskazać na dwie płaszczyzny na których niezbędne jest wykorzystanie perspektywy przyrodniczej, wraz z jej aparatem badawczym. Pierwszą z nich jest badanie wpływu procesów depozycyjnych i podepozycyjnych na tworzenie się i charakter ewidencji źródłowej, a więc na przebieg procesu źródłotwórczego. Drugą z nich ich jest wyjaśnianie zasad funkcjonowania populacji ludzkich w środowisku naturalnym. W tym ostatnim aspekcie mieści się też rozpoznanie właściwości biologicznych stada i ekologicznie określanych reguł jego funkcjonowania w relacji z człowiekiem i środowiskiem.

Mając na uwadze perspektywę humanistyczną, należy zauważyć, że aplikacja analiz archeozoologicznych w środowisku archeologii środkowoeuropejskiej dokonuje się w warunkach bardzo uproszczonego rozumienia skomplikowanych zjawisk kształtujących sferę społeczną, gospodarczą i ideologiczną życia człowieka pradziejowego. Wynika to z nieznajomości oraz niechęci do korzystania z bogactwa humanistyki, szczególnie w formie różnorodnych teorii antropologicznych i społecznych, które z dużym powodzeniem są wykorzystywane w innych analizach archeologicznych. Tylko znaczące rozszerzenie i pogłębienie refleksji nad tym elementem procesu badawczego w archeologii przyczynić się może do zauważalnego wzrostu wykorzystania potencjału badawczego tkwiącego w zwierzęcych szczątkach kostnych.

Warunki dla tej poprawy zapewni też uwolnienie się archeozoologów, przygotowujących analizy materiału źródłowego, od pewnej konwencji, często wymuszanej przez archeologa, która jest konsekwencją jego uwikłania we własną tradycję badawczą. Niezwykle pomocne dla poszerzenia możliwości interpretacyjnych zwierzęcych szczątków kostnych będą takie publikacje danych empirycznych, w których analizowane zmienne zbioru kostnego (przynależność gatunkowa, anatomiczna, wieku, ślady na kościach, etc.) odnosić się będą do jednostek analitycznych wyznaczanych w trakcie badań archeologicznych takich jak obiekt czy warstwa. Pamiętać bowiem należy, że podstawowym elementem analizy archeologicznej jest informacja kontekstualna dotycząca miejsca i wzajemnych relacji poszczególnych kategorii źródeł. Zmiana taka przyczyni się do zasadniczego zmniejszenia nasycenia interpretacją ekspertyz archeozoologicznych. W rezultacie możliwe stanie się agregowanie materiału w postaci różnorodnych jednostek analitycznych i na różnych poziomach zgodnie z celami badawczymi poszczególnych badaczy.

Nasycenie interpretacją większości źródłowych analiz materiałów faunistycznych wynika z przekonania, ze najważniejszym elementem kształtującym zmienność materiałów faunistycznych są jego zmiany w czasie. Takie założenie leży u podstaw sumowania rejestrowanych informacji dotyczących wieku uboju zwierząt rozpoznawanego w szczątkach, składu anatomicznego kości, proporcji kości poszczególnych gatunków zwierząt, etc. w obrębie wydzielanych przez archeologa (zwykle za pomocą chronologii ceramicznej) sekwencji chronologicznych. Ta agregacja dotyczy często bardzo szczegółowych obserwacji jednostkowych, które pomija się następnie w zestawieniach, tworzonych na ich podstawie, a które są później uznawane za jedyny punkt wyjścia do dalszych badań w aspekcie synchronicznym lub diachronicznym. Tak wyraźne i znaczące nasycenie interpretacją analiz materiałów empirycznych, które archeolog traktuje jako źródłowe i które stanowią dla niego podstawę interpretacji kulturowych, powoduje, że trudno jest je potem wykorzystać do celów badawczych, które nie mieszczą się w ramach teoretycznych zakreślonych (zwykle implicite) przez wykonujących analizy archeozoologów. Oprócz tego niezwykle przydatna jest również szczegółowa analiza tafonomiczna, obejmująca oprócz śladów rzeźnickich, także ślady innego pochodzenia znajdowane na powierzchniach kości oraz ich rodzaje ich złamań. Zmienne te stanowią podstawę oceny wpływu procesów depozycyjnych na charakter obserwowanych archeologicznie zbiorów kostnych.

Założenia procedury badawczej

Materiały faunistyczne pochodzące ze stanowisk pradziejowych powstały w rezultacie działania procesów naturalnych i kulturowych. Ich kompleksowe rozpoznanie jest możliwe dzięki jednoczesnemu zastosowaniu procedur analitycznych w odniesieniu do dwóch aspektów źródeł archeologicznych, które Patrik (1985) nazywa modelem fosylnym (paleontologicznym) i tekstualnym. Należy podkreślić, że gdy rozpoznanie pierwszego z nich przynosi jedynie ograniczony zakres informacji to przejście na drugi poziom analizy, bez uwzględnienia wyników pierwszego, obarczone jest nieusuwalnymi słabościami i błędami. Podstawowymi narzędziami badawczymi realizującymi poznanie fosylnego wymiaru zwierzęcych szczątków kostnych są studia aktualistyczne, zarówno etnoarcheologiczne jak i eksperymentalne. Umożliwiają one ocenę wpływu czynników depozycyjnych i podepozycyjnych na kształt depozytu kostnego w kontekście archeologicznym. Żadna analiza społecznego, gospodarczego czy ideologicznego wymiaru relacji człowiek - populacje zwierzęce, w oparciu o pozyskany wykopaliskowo materiał kostnego, nie może zostać przeprowadzona na podstawie materiału empirycznego, w formie w jakiej jawi się on nam w rezultacie badań wykopaliskowych. Z kolei tekstualny komponent analizy polega na kontekstualnym czytaniu przestrzennego rozmieszczenia szczątków zwierzęcych na poziomie osady/obozowiska oraz jego relacji do stałych i ruchomych pozostałości osadniczych (patrz Marciniak 1996).

Celem badań aktualistycznych jest rozpoznanie historii tafonomicznej zbioru kostnego. Jest to możliwe w szczególności dzięki rozpoznaniu relacji przyczynowo-skutkowych pomiędzy działaniem poszczególnych czynników sprawczych a ich fizycznymi konsekwencjami. Prowadzone dotychczas badania dowiodły, że z zadawalającą dokładnością możliwe jest wskazanie i rozpoznanie modyfikacji jakim poddawane były materiały faunistyczne z pradziejów i w rezultacie identyfikacja czynników sprawczych, wywołujących te modyfikacje (n.p. Lyman 1987, 1994; Marean, Bertino 1994; Schmitt, Lupo 1995). W związku z powyższym uzasadnione jest przyjęcie pewnego zestawu reguł uniformizacyjnych, sformułowanych dzięki stosowaniu analogii relacyjnych.

W sytuacji gdy uznamy za wymóg badawczy przeprowadzenie analizy materiałów faunistycznych na dwóch poziomach, przyrodniczym i humanistycznym, to koniecznym staje się skorzystanie z dwojakiego rodzaju podstaw teoretycznych. Ekologię ogólną należy wykorzystać w celu analizy biologii stada pradziejowego oraz, wspomnianego już wcześniej, procesu formowania się depozytu kostnego. Z kolei teorie społeczne i antropologiczne stanowić winny ramy interpretacji kulturowej i społecznej specyfiki wykorzystywania zwierząt przez grupy ludzkie, w tym sposobów i rodzajów pożywienia oraz kulturowo definiowanych reguł usuwania zanieczyszczeń. Generalizacje formułowane przez przyrodniczy komponent analizy pozostają użyteczne i nie mogą zostać pominięte na kolejnym etapie badań. Pradziejowi rolnicy i pasterze nie mogli nie brać pod uwagę wymagań biologicznych zwierząt, które utrzymywali czy hodowali. W szczególności dotyczy to jednak wyników studiów aktualistycznych, które stanowią punkt wyjścia dla interpretacji, zapewniają jej obiektywność i w rezultacie ograniczają jej nieuzasadnioną spekulatywność (rozwinięcie tej propozycji patrz Marciniak 1999).

Specyfika zwierzęcych szczątków kostnych jako źródła archeologicznego.

Analiza zwierzęcych szczątków kostnych pozyskanych ze stanowisk archeologicznych, w szczególności interesujących mnie tutaj społeczności rolniczych, poprzedzona być musi zrozumieniem ich natury oraz procesów odpowiedzialnych za ich powstanie w formie obserwowalnej archeologicznie. Tworzenie się depozytu archeologicznego, w tym nagromadzeń kostnych, w dużej mierze zależy od tego, na jakim poziomie organizacji społecznej znajdowała się grupa, której działalność przyczyniła się do jego powstania. Jest to jeden z powodów dla którego niemożliwe staje się sformułowanie generalizacji odnoszących się do całości procesów formowania, które mogłyby być następnie odnoszone do wszystkich okresów pradziejowych. Jest rzeczą powszechnie znaną (aczkolwiek nie wynikają z tego należyte wnioski i konsekwencje w analityce archeologicznej), że stanowiska archeologiczne powstały wskutek długotrwałych procesów akumulacji i licznych depozytów, które były rezultatem pojedynczych zdarzeń o bardzo zróżnicowanym charakterze, rozciągniętych zwykle w czasie, niekiedy bardzo znacznie. W rezultacie, jakakolwiek sekwencja materiałów archeologicznych powinna być traktowana jak strukturalny rezultat wielu zdarzeń, które miały miejsce na poziomie, niemożliwym do zaobserwowania etnograficznie (Binford 1983:231-32). Depozyty kostne stanowią zawsze palimpsest. Co więcej kompleksowość materiałów archeologicznych, a dotyczy to jak najbardziej zwierzęcych szczątków kostnych, jest wprost proporcjonalna do stopnia wykorzystania danego stanowiska oraz do czasu trwania tych działań. W rezultacie depozyt archeologiczny nie może być identyfikowany jak odbicie jakiegoś pojedynczego systemu, zjawiska, grupy społecznej lub ekonomicznej (jeżeli uznamy, że metafora odbijania jest w ogóle poprawna). Stado, które rekonstruuje się w oparciu o szczątki kostne znajdowane w nawarstwieniach archeologicznych, nie można uznać za pozostałość, odbicie jakiegoś jednego konkretnego stada istniejącego w jakimś konkretnym momencie w przeszłości. Takie stado nie może być traktowane jako kohorta, istnienie której implicite zakłada większość analiz (w szczególności o charakterze syntez) wykorzystujących materiały faunistyczne.

Wśród archeozoologów i archeologów istnieje powszechna zgoda co do tego, że nagromadzenia kostne zdeponowane na osadach pradziejowych rolników, stanowią jedynie bardzo niewielki procent wszystkich materiałów, które istniały potencjalnie w formie szkieletów zwierząt eksploatowanych przez te społeczności. Jeżeli uznamy, że podstawowym zadaniem archeozoologii jest ustalenie struktury pogłowia (i jego pochodnych) to podstawowym zadaniem jest ustalanie relacji jakie zachodzą pomiędzy strukturą pogłowia zwierząt eksploatowanych przez grupę pradziejową a materiałami kostnymi, będącymi ich pozostałościami. Relacje te są niezwykle trudne do analitycznego uchwycenia a do ich rozpoznania pomocne okazać się mogą następujące spostrzeżenia.

Jednym z czynników uniemożliwiającym postawienie znaku równości pomiędzy strukturą pogłowia a odpowiadającemu jej procentowemu udziałowi szczątków poszczególnych zwierząt w depozycie archeologicznym jest przestrzenny wymiar działalności człowieka (np. Cribb 1985:77). Jak pokazują wyniki badań etnoarcheologicznych i etnograficznych nie wszystkie działania dotyczące eksploatacji zwierząt przez człowieka mają miejsce na tej samej osadzie lub obozowisku. Wręcz przeciwnie, obserwuje się często, że odbywają się one w warunkach bardzo skomplikowanych relacji i układów przestrzennych, szczególnie u społeczności łowiecko-zbierackich (np. Kruk 1980:278, Cribb 1985:77). Kolejny czynnik związany jest z czasem w jakim dochodzi do formowania się depozytu. Żaden z nich nie jest rezultatem pojedynczego zdarzenia. Wręcz przeciwnie, o czym wspominałem, depozyt archeologiczny jest rezultatem procesów długiego trwania na które składały się różnorodne działania jednostek i grupy. W konsekwencji, materiały archeologiczne pochodzące z poszczególnych jednostek stratygraficznych są rezultatem działań co najmniej kilku generacji mieszkańców danej osady czy obozowiska.

Kolejnym, nie mniej istotnym czynnikiem jest charakter usuwania i deponowania odpadków. Zachowanie to ma wymiar przestrzenny i było w zróżnicowany sposób realizowane przez poszczególne grupy pradziejowe. Ten rodzaj działalności wpływał w istotny sposób na przestrzenne rozmieszczenie zwierzęcych szczątków kostnych na obszarze osady, a mógł pozostawać w bardzo luźnej relacji (lub relacja w ogóle nie zachodziła) do sposobów w jaki zwierzęta były hodowane i następnie konsumowane. Co więcej, zachowania tego typu mogą spowodować, że niemożliwe stanie się określenie funkcjonalnych stref związanych z wykorzystaniem zwierząt lub tuszy zwierzęcej (np. Schiffer 1976, 1983; Deal 1985; Hayden, Cannon 1983; Staski, Wilk 1981; Rathje 1979).

Oprócz tego, charakter materiałów faunistycznych znajdowanych na osadach społeczności pradziejowych kształtowany był również przez: miejsce danej osady/obozowiska w systemie osadniczym, tym czy stado/a wykorzystywane były wyłącznie przez jedną grupę czy też były częścią systemu eksportowo-importowego, rodzaj relacji społecznych na osadzie, w szczególności stopień kompleksowości i hierarchizacji społecznej oraz pozycji i miejsca w sieci wymiany ceremonialnej.

Co więcej, nie można zapominać, że materiały faunistyczne i ich przestrzenne rozmieszczenie na powierzchni osady, w formie w jakiej zostały pierwotnie zdeponowane przez jej mieszkańców, były przedmiotem działania czynników podepozycyjnych, zarówno naturalnych jak i kulturowych. Te z kolei spowodowały bardzo znaczące modyfikacje (będące w oczywisty sposób częścią znanych powszechnie procesów źródłotwórczych) w ich ilościowym, przestrzennym, chronologicznym i relacyjnym charakterze. Modyfikacje te były pozytywnie skorelowane ze zróżnicowaną gęstością poszczególnych kości szkieletu zwierzęcia (Lyman 1984; Kreutzer 1992; Marean et al. 1992, Turner-Walker, Parry 1995). Wpływ tej destrukcji na materiał kostny może być najłatwiej oceniony w przypadku analizy proporcji części anatomicznych, możliwa jest bowiem ocena relacji pomiędzy gęstością elementów kośćca a frekwencją poszczególnych części anatomicznych w materiale archeologicznym. Transformacje materiałów kostnych, wskutek działań różnych czynników, w formy fosylne i subfosylne oraz rekonstruowanie historii tafonomicznej zbiorów kostnych były szeroko dyskutowane w literaturze (np. Brain 1981; Binford, Bertram 1977; Noe-Nygaard 1977; Lyman 1987, 1994; Blumenschine 1988; Marean 1991; Marean, Spencer 1991; Marean, Bertino 1994).

Nowe możliwości poznawcze materiałów faunistycznych - sfera społeczna

Analiza zwierzęcych szczątków kostnych w kategoriach społecznych stała się w ostatnim okresie przedmiotem wzrastającego zainteresowania (np. Crabtree 1990; Gifford-Gonzalez 1991, 1993; Hawkes 1993; Kent 1993; Gifford-Gonzalez, Bartram 1997; Enloe 1997; Stiner, Kuhn 1997; Zeder 1997). Jednym z najbardziej obiecujących aspektów badań dotyczących społecznych wymiarów działań pradziejowych grup ludzkich jest pożywienie. W jego wybór, przygotowanie i spożywanie uwikłane są różne aspekty kultury, przed wszystkim technologia, wymagania kaloryczne, reguły społeczne oraz sfera wierzeń. Szczególnie istotne są w tym kontekście ustalenia kto jest producentem a kto konsumentem, kto przygotowuje pożywienie dla kogo, jakie rodzaje pożywienia konsumują poszczególne jednostki/grupy/segmenty społeczne, gdzie usuwa się szczątki pokonsumpcyjne, w jaki sposób zachodzi przygotowywanie i dystrybucja pożywienia w granicach definiowanych przez relacje etniczne, klasy, płeć czy generacje (Gumerman 1997:107).

Analizę społecznego wymiaru relacji człowiek - populacje zwierzęce należy jednak rozpocząć od przyjrzenia się wymaganiom, które wymuszają na ludziach hodowane zwierzęta oraz sposobom w jakie wpływają one na decyzje, które zmuszone są podejmować grupy ludzkie a które dotyczą przemieszczania się, stacjonarności czy rozproszenia. Sama decyzja, które zwierzęta zabić jest bardzo skomplikowana i nakłada się na nią splot czynników takich jak trwanie i jakość stada z jednej strony oraz społeczne potrzeby, pragnienia, motywacje z drugiej strony. Te dwie grupy czynników mogą pozostawać ze sobą w konflikcie.

W społecznościach o zaznaczonej wyraźnie hierarchii społecznej istnieje niezwykle rozbudowany system w obrębie którego produkuje się, rozprowadza, przygotowuje, konsumuje pożywienie i w końcu usuwa zanieczyszczenia. Czynności związane z pozyskiwaniem, przerabianiem i dystrybucją mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego, mieszczą się w ramach zachowań gospodarczych sterowanych przez organizację sfery społecznej. Kolejne etapy, które dotyczą przygotowywania, konsumpcji oraz usuwania odpadków, kształtowane są przez kategorie o charakterze społecznym i ideologicznym, takie jak pojęcie jadalności, tożsamość, status, etc.

Tak więc społeczny wymiar pożywienia sprawia, że nie można go analizować tylko pod kątem diety i zapewnienia jednostce/grupie odpowiedniej ilości kalorii. Należy wyraźnie rozdzielić gospodarkę żywnościową (dietę) od kulturowo i społecznie regulowanych zasad sporządzania i spożywania określonych rodzajów pożywienia. Jak wydaje się, dla rolniczych społeczności pradziejowych pożywienie było ważnym elementem w tworzeniu tożsamości społecznej oraz w negocjowaniu pozycji i ról społecznych (np. Keswani 1994). Społeczna i prestiżowa wartość zwierząt oraz produktów zwierzęcych w wielu wypadkach mogła dominować nad ich ekonomicznym wykorzystywaniem, w rozumieniu współczesnych standardów efektywności gospodarki hodowlanej. Poszczególne gatunki zwierząt, wybrane osobniki czy części tuszy zwierzęcej, mogły posiadać szczególne, partykularne znaczenie. Mogły nimi być np. wielkość, długość rogów/poroża, grubość futra a cechy te mogły określać prestiż wiązany z własnością, reprezentacją, rolą społeczną, ofiarą, etc.

Proces tworzenia społecznych i kulturowych znaczeń pożywienia (jak również reguł usuwania zanieczyszczeń) ma charakter dynamiczny. Kształtowany jest on przez relacje konstytuujące porządek społeczny i kulturowy w danej grupie oraz w ramach realizowanych w praktyce działań, zakreślonych przez te relacje. Do tej pierwszej grupy zaliczyć można np. patrylinearny bądź matrylinearny rodzaj relacji pokrewieństwa, rozdzielenie strefy życia publicznego od życia prywatnego, sfery sakralnej od sekularnej, etc. Relacje te, dystynktywne dla każdej społeczności, stanowią tło, kanwę na której zachodzi praktyka codziennego życia. Do najważniejszych rodzajów aktywności, kształtujących obserwowany archeologicznie układ zwierzęcych szczątków kostnych, należy pozyskiwanie zwierząt, rodzaj obróbki rzeźnej, sposób przygotowywania pożywienia, rodzaj i miejsce konsumpcji oraz sposoby pozbywania się odpadków pokonsumpcyjnych. Co więcej, wymogi analityczne nakładają na nas konieczność uwzględnienia poziomu organizacji społecznej, na którym realizowane są w praktyce dystynktywne dla grupy relacje i w ramach których mają miejsce zachowania społeczne. W społecznościach rolniczych relacje te przejawiają się na poziomie domostwa, społeczności wioskowej oraz w formie relacji pomiędzy elitami (tam gdzie są one wykształcone). Należy przypuszczać, że poważne znaczenie odgrywać będą status społeczno-ekonomiczny jak też przynależność etniczna. Przy takiej organizacji społecznej depozyty zwierzęcych szczątków kostnych tworzone są przede wszystkimi na poziomie domostwa, jako rodzaju soczewki, ostatniego ogniwa w ciągu zdarzeń zachodzących pomiędzy grupą a populacjami zwierzęcymi.

W związku z tym, że poziom domostwa uznajemy za najważniejszy w kształtowaniu charakteru depozytów kostnych, najodpowiedniejszą strategią analityczną, która pozwala na wszechstronne poznanie społecznego wymiaru relacji jakie zachodzą pomiędzy zwierzętami a ludźmi w społecznościach rolniczych, jest analiza i interpretacja przestrzennej dystrybucji części anatomicznych, zarówno w obrębie osady/obozowiska jak i na poziomie analiz porównawczych, pomiędzy osadami w mikroregionie. Jest ona bardziej wartościowa aniżeli analiza udziału gatunkowego czy struktury płci i wieku. Na procentowy udział poszczególnych części szkieletu zwierzęcia patrzeć można zarówno w kategoriach ich wartości żywieniowych jak i ze względu na ich znaczenie społeczne. Dotychczas wskazywano, że analiza profili szkieletów przynieść może informacje dotyczące dostępu do różnych części zwierzęcia, wymiany, handlu, jak również transportu mięsa, funkcji osady/obozowiska czy sukcesu łowieckiego (np. Jones, Metcalfe 1988; Blumenschine, Madrigal 1993; Marshall, Pilgram 1991; Marshall 1994). Decyzja dotycząca tego jaki rodzaj tuszy zwierzęcia wykorzystać i w rezultacie jaki rodzaj praktyk rzeźnickich zastosować jest zwykle dyktowany celami/regułami społecznymi, co sprawia, że w niektórych wypadkach, podział tuszy może różnić się od tego jaki jest narzucany przez anatomię zwierzęcia. Co więcej, procentowy udział poszczególnych szczątków anatomicznych okazuje się przydatnym narzędziem do analizy continuum od gotowania (przygotowania mięsa i jego konsumpcji) aż do usunięcia zanieczyszczeń. Nakierowanie analizy na końcowy etap tworzenia się depozytu kostnego przyczynia się do lepszego zrozumienia jego charakteru (np. Gifford-Gonzalez, Bartram 1997). Należy wyraźnie podkreślić, że analiza procentowego udziału poszczególnych części anatomicznych musi być uzupełniana przez inne rodzaje analiz, przede wszystkim przez analizę modyfikacji obserwowanych na kościach (oraz rodzaje ich złamań), umożliwiających poznanie historii tafonomicznej depozytu.

Ze względu na charakter relacji społecznych w społecznościach rolniczych analizy tego typu należy prowadzić na poziomie obiektu, elementu zabudowy osady czy warstwy w których szczątki zostały znalezione (np. przeprowadzone z bardzo dobrym skutkiem przez Moździocha, 1998). Analiza kontekstualna umożliwia rozpoznanie czynników odpowiedzialnych za tworzenie się zbiorów kostnych w poszczególnych kontekstach. Jest to procedura bardziej wartościowa poznawczo niż poszukiwanie uniwersalnych regularności na poziomie osady czy regionu. Co więcej, miejsce zdeponowania określa warunki działania całego zestawu czynników tafonomicznych takich jak dostęp i niszczenie przez psy, wietrzenie, deptanie, działanie wody, etc., które wpływają na charakter i stan zachowanych materiałów kostnych.

Każdy fragment szkieletu można opisać ze względu na jego współcześnie znaną wartość żywieniową; wartość ta może być mierzona w ilości białka, tłuszczu, soli mineralnych, energii, etc. (np. Binford 1978; Marshall, Pilgram 1991). Interpretacja poszczególnych elementów charakteryzujących zbiór kostny nie może się jednak opierać na nieuświadamianym zwykle założeniu, że pradziejowi rolnicy i pasterze, decydując się jakie zwierzę zabić lub którą jego część wykorzystać, opierali swą decyzję na kalkulacji optymalizującej produktywność oraz zmierzającej do jak najwyższych energetycznych zysków przy jednoczesnym obniżeniu kosztów wyżywienia i utrzymania stad, uwzględniając przy tym poziom jego biologicznego bezpieczeństwa. W interpretacjach tego typu niewiele uwagi zwraca się na decyzje motywowane kwestiami społecznymi oraz praktykami rytualnymi, zakładając, że społeczności pradziejowe postrzegały oraz wykorzystywały zwierzęta, które hodowały i na które polowały zgodnie ze współcześnie przyjmowanymi standardami gospodarki hodowlanej lub ogólnie, współczesnych wymogów ekonomiki produkcji rolnej (np. Uerpmann 1973). Tymczasem już samo pojęcie, klasyfikacja zwierząt jest konstruktem kulturowym, co najlepiej widzimy w różnorodnych taksonomiach ludowych. Tak więc reguły społeczne i kulturowe mogły w najpoważniejszym stopniu określać rodzaj konsumowanych zwierząt i poszczególnych części ich tuszy.

Taka optymalizacyjna interpretacja w kategoriach zakładanej maksymalizacji zysków i minimalizacji strat nie jest narzędziem heurystycznym, za pomocą którego można w uniwersalny sposób uchwycić czy wyjaśnić partykularność decyzji dotyczących hierarchizacji zwierząt oraz jakości i ważności pożywienia. Wskazują na to liczne obserwacje etnograficzne. Tak np. O'Connell and Metcalfe (1997) zauważają, że współczesne społeczności łowiecko-zbierackie często pomijają zasoby, które napotykają codziennie, które są łatwo dostępne i łatwe do kontroli na rzecz innych (w szczególności dużych zwierząt, będących przedmiotem polowań), które wydają się mniej atrakcyjne z ekonomicznego i energetycznego punktu widzenia. Z kolei Marshall (1996) zaobserwowała, że większość współczesnych grup pasterskich i rolniczych ze wschodniej Afryki, w odróżnieniu do łowców-zbieraczy z tego terenu, zjada tylko zwierzęta wyposażone w kopyta (kopytne), unikają natomiast drapieżników oraz naczelnych, które posiadają pazury. W krajach arabskich, szczególnie w środkowym Afganistanie mięso charakteryzujące się, według współczesnych wskaźników, najwyższymi standardami żywieniowymi, nie uchodziło w oczach tych społeczności za najbardziej wartościowe. W odróżnieniu od tych standardów, największym powodzeniem cieszyło się mięso starych, kastrowanych baranów (tryków), a to z powodu dużych ilości tłuszczu, które posiadały (Hesse 1986:17-18). Bartosiewicz (1997) w ostatnio publikowanej analizie zaprezentował ceny wołowiny i wieprzowiny, pochodzące z różnych części anatomicznych, na rynkach wiejskich w 14 krajach europejskich. Wartość poszczególnych części anatomicznych, mierzonych ceną detaliczną, nie były w wielu przypadkach pozytywnie skorelowane z ich wartością żywieniową, mierzoną zawartością białka i tłuszczu. Dla przykładu, bardzo wysoką pozycję w tym rankingu cenowym posiadał ogon, który z energetycznego i żywieniowego punktu widzenia zajmuje bardzo niską pozycję.

Efektywnym sposobem badania społecznego wymiaru relacji człowiek-zwierzęta (w tym pożywienia), oprócz analizy dystrybucji przestrzennej poszczególnych części anatomicznych, jest też analiza struktury stada. Relatywny wzrost udziału szczątków zwierząt dorosłych może być bowiem wskaźnikiem ich znaczenia jako symbolu prestiżu a niekoniecznie dowodem na istnienie mlecznego profilu gospodarki zwierzęcej lub wykorzystania zwierząt jako siły pociągowej. Z kolei archeologiczne zbiory kostne z przewagą kości zwierząt młodych można interpretować jako wskaźniki intensyfikacji konsumpcji rytualnej a niekoniecznie mięsnego profilu gospodarki zwierzęcej (modele profili określających specjalizację w eksploatacji zasobów zwierzęcych zaproponował Payne 1972). W podobny sposób można też analizować strukturę pogłowia, udowadniając uprzednio, że jest ona możliwa do wiarygodnego oszacowania na podstawie zwierzęcych szczątków kostnych ze stanowisk archeologicznych.

Konkluzje

Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że w rolniczych społecznościach pradziejowych zwierzęta były hodowane oraz konsumowane w sposób, który akcentował, podkreślał relacje społeczne, ukazywał różnice społeczne, różnice wieku czy płci, uwypuklał negocjujący wymiar relacji i więzów społecznych, etc. Spostrzeżenie to otwiera bardzo obiecujące perspektywy badawcze rozszerzając dotychczasowe interpretacje o sferę społeczną i ideologiczną. Ogromne zróżnicowanie wykorzystywania zwierząt przez poszczególne społeczności pradziejowe sprawia jednak, że archeologia nie będzie w stanie sformułować spójnej i uniwersalnej metodologii za pomocą której w jednoznaczny, nie budzący wątpliwości sposób dotrzeć będzie można do społecznego wymiaru eksploatacji zwierząt przez społeczności pradziejowe.

Taka konstatacja stawia przed nami konieczność innego spojrzenia na proces poznawczy w archeologii. Należy pogodzić się z faktem, że jakakolwiek interpretacja tworzona na gruncie archeologii będzie zawsze niepełna, zależna od natury źródeł oraz kontekstu. Nierealistyczny jest również postulat, że kiedykolwiek otrzymamy ostateczny obraz przeszłości, który do końca zrozumiemy i odpowiemy na pytanie jak i dlaczego było? To z kolei wymusza inne rozumienie analogii etnograficznej i etnoarcheologicznej w odniesieniu do sfery społecznej. Etnografia, etnoarcheologia i badania eksperymentalne nie są w stanie dostarczyć lub zaprojektować ram odniesienia na poziomie organizacji społecznej społeczeństw pradziejowych. Nie oznacza to jednak, że wartość tych badań jest dla archeologii znikoma. Wręcz przeciwnie, pomimo, że nie są w stanie dostarczyć spójnego, jednorodnego wyjaśnienia struktury społecznej grupy pradziejowej, przynoszą bogactwo i różnorodność danych, pochodzących z uzyskanych niezależnie od archeologii analiz, które wskazują, ujawniają, sugerują potencjalne interpretacje. Zadaniem archeologa jest ich ocena oraz wybór jednej z nich. Prawomocność takiej interpretacji zależeć jednak będzie od uwzględnienia w pierwszej kolejności wpływu procesów formowania na charakter depozytu kostnego, jak również potrzeb biologicznych hodowanych stad. Uwzględnić również należy skalę, czas i kontekst oraz reguły usuwania zanieczyszczeń.

Bibilografia

Bartosiewicz, L. 1995. This little piggy went on market...an archaeozoological study of modern meat values. Journal of European Archaeology 5(1): 170-182.

Binford, L.R. 1978. Nunamiut Ethnoarchaeology. Academic Press, New York.

Binford, L.R. 1983. Behavioral archaeology and the "Pompeii Premise". In Binford, L.R. (ed.), Working at Archaeology: 229-241. Academic Press, New York.

Binford, L.R. and Bertram, J.B. 1977. Bone frequencies - and attritional processes. In Binford, L.R. (ed.), For Theory Building in Archaeology: 77-156. Academic Press, New York.

Blumenschine, R.J. 1988. An experimental model of the timing of hominid and carnivore influence on archaeological bone assemblages. Journal of Archaeological Science 15: 483-502.

Blumenschine, R.J. and Madrigal T.C. 1993. Variability in long bone marrow yields of East African ungulates and its zooarchaeological implications. Journal of Archaeological Science 20: 555-587.

Brain, C.K. 1981. The Hunters or the Hunted?, University of Chicago Press, Chicago.

Crabtree, P.J. 1990. Zooarchaeology and complex societies: some uses of faunal analysis for the study of trade, social status and ethnicity. In Schiffer, M.B. (ed.), Archaeological Method and Theory, Vol. 2: 155-205, University of Arizona Press, Tucson.

Cribb, R.L.D. 1985. The analysis of ancient herding systems: an application of computer simulation. In Barker, G and Gamble, C. (eds.), Beyond Domestication in Prehistoric Europe. Investigations in Subsistence Archaeology and Social Complexity: 75-106, Academic Press, New York.

Deal, M. 1985. Household pottery disposal in the Maya Highlands: An ethnoarchaeological interpretation. Journal of Anthropological Archaeology 4:243-91.

Enloe, J.G. 1997. Producers and consumers: social aspects of zooarchaeology, (maszynopis).

Gifford-Gonzalez, D.P. 1991. Bones are not enough. Analogies, knowledge, and interpretive strategies in zooarchaeology. Journal of Anthropological Archaeology 10:215-254.

Gifford-Gonzalez, D.P. 1993. Gaps in the zooarchaeological analyses of butchery: is gender an issue? In Hudson, J. (ed.), From Bones to Behavior: Ethnoarchaeological and Experimental Contributions to the Interpretation of Faunal Remains: 181-199, Southern Illinois University Press, Occasional Paper no. 12, Carbondale.

Gifford-Gonzalez, D. and Bartram, L.E. 1997. Animals and social relations: linking concepts to archaeofaunal samples, (maszynopis).

Gumerman, G. IV. 1997. Food and complex societies. Journal of Archaeological Theory and Method 4(2):105-139.

Hawkes, K. 1993. Why hunter-gatherers work. An ancient version of the problem of public goods. Current Anthropology 34(4): 341-351.

Hayden, B. and Cannon, A. 1983. Where the garbage goes: refuse disposal in the Maya Highlands. Journal of Anthropological Archaeology 2:117-63.

Hesse, B. 1986. Animal use at Tal Mique-Ekron in the Bronze Age and Iron Age. Bulletin of the American School of Oriental Research 264:17-27.

Jones, K.T. and Metcalfe, D. 1988. Bare bones archaeology: bone marrow indices and efficiency. Journal of Archaeological Science 15: 415-423.

Kent, S. 1993. Variability in faunal assemblages: the influence of hunting skill, sharing, dogs, and mode of cooking on faunal remains at a sedentary Kalahari community. Journal of Anthropological Archaeology 12: 323-385.

Keswani, P.S. 1994. The social context of animal husbandry in early agricultural societies: ethnographic insights and an archaeological example from Cyprus. Journal of Anthropological Archaeology 13: 255-277.

Kreutzer, L.A. 1992. Bison and deer bone mineral densities: comparisons and implications for the interpretation of archaeological faunas. Journal of Archaeological Science 19: 271-294.

Kruk, J. 1980. Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V-III tysiącleciu p.n.e., Ossolineum, Wrocław.

Lasota-Moskalewska, A. 1997. Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Lyman, R.L. 1984. Bone density and differential survivorship of fossil classes. Journal of Anthropological Archaeology 3:259-299.

Lyman, R.L. 1987. Archaeofaunas and butchery studies: a taphonomic perspective. In Schiffer, M.B. (ed.), Advances in Archaeological Method and Theory, Vol. 10:249-337, University of Arizona Press, Tucson.

Lyman, R.L. 1994. Vertebrate Taphonomy, Cambridge University Press, Cambridge.

Marciniak, A. 1996. Archeologia i jej źródła. Materiały faunistyczne w praktyce badawczej archeologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań, Warszawa.

Marciniak, A. 1999. Faunal materials and interpretive archaeology - epistemology reconsidered. Journal of Archaeological Theory and Method 6(4): 293-320.

Marean, C.W. 1991. Measuring the post-depositional destruction of bone in archaeological assemblages. Journal of Archaeological Science 18(6): 677-694.

Marean, C.W. and Spencer, L.M. 1991. Impact of carnivore ravaging on zooarchaeological measures of element abundance. American Antiquity 56(4): 645-658.

Marean, C.W., Spencer, L.M., Blumenschine, R.J. and Capaldo, S.D. 1992. Captive hyena bone choice and destruction, the schlepp effect and Olduvai archaeofaunas. Journal of Archaeological Science 19:101-121.

Marean, C.W. and Bertino, L. 1994. Intrasite spatial analysis of bone: subtracting the effect of secondary carnivore consumers. American Antiquity 59(4): 748-768.

Marshall, F. 1994. Food sharing and body part representation in Okiek faunal assemblages.

Journal of Archaeological Science 21: 65-77.

Marshall, F. 1996. Bones and the social context of human behavior: pastoral and ethnoarchaeological insights. Referat wygłoszony na 59th SAA Meeting, New Orleans.

Marshall, F. and Pilgram, T. 1991. Meat versus within-bone nutrients: another look at the meaning of body part representation in archaeological sites. Journal of Archaeological Science 18: 149-163.

Moździoch, S. 1998. Socjotopografia grodu wczesnośredniowiecznego w Bytomiu Odrzańskim w świetle analizy materiałów kostnych. (w tym tomie).

Noe-Nygaard, N. 1977. Butchering and marrow fracturing as a taphonomic factor in archaeological deposits. Paleobiology 3: 218-237.

O'Connell, J.F. and Metcalfe, D. 1997. Behavioral ecology and zooarchaeology. (maszynopis).

Patrik, L.E. 1985. Is there an archaeological record? In Schiffer, M.B. (ed.), Advances in Archaeological Method and Theory Vol. 8:27-62, University of Arizona Press, Tucson.

Payne, S. 1972. On the interpretation of bone samples from archaeological sites. In Higgs, E.S. (ed.), Papers in Economic Prehistory: 65-81.

Rathje, W.L. (1979). The telltale garbage of Tucson. Early Man Winter: 19-21.

Schiffer, M.B. 1976. Behavioral Archaeology. Academic Press, New York.

Schiffer, M.B. 1983. Toward the identification of formation process. American Antiquity 48: 675-706.

Schiffer, M.B. 1996. Some relationships between behavioral and evolutionary archaeologies. American Antiquity 61(4):643-662.

Schmitt, D.N. and Lupo, K.D. 1995. On mammalian taphonomy, taxonomic diversity, and measuring subsistence data in zooarchaeology. American Antiquity 60(3): 496-514.

Staski, E. and Wilk, R.R. 1981. Material culture of poor people in marginal areas: a case from the Toledo district, Belize. Artykuł przedstawiony na 17th Meeting of the Sociedad Mexicana de Antropologia, San Cristobal, Chiapas, Mexico.

Stiner, M.C., Kuhn, S.L. 1997. On the place of zooarchaeology in research on Pleistocene human sociality, (maszynopis).

Topolski, J. 1998. Przyrodniczy i humanistyczny punkt widzenia w historiografii. (maszynopis).

Turner-Walker, G. and Parry, T.V. 1995. The tensile strenght of archaeological bone. Journal of Archaeological Science 22: 185-191.

Uerpmann, H.P. 1973. Animal bone finds and economic archaeology: a critical study of "osteo-archaeological" method. World Archaeology 4:307-322.

Zeder, M.A. 1997. Zooarchaeology and the study of complex societies in the Ancient Near East, (maszynopis).

Uwaga:

Artykuł ten został opublikowany w pracy:

P.Wyrost, N.Pospieszny, B.Gediga (red.), Szczątki zwierzęce jako źródło badań nad zróżnicowaniem poziomów życia materialnego i kulturowego ludzi w różnych okresach dziejowych, pp. 19-32. Wrocław: Akademia Rolnicza, 1999.